Λαοδίκεια η Φρυγική. Τουρκεία

ENGLISH

Η Λαοδίκεια η εν Φρυγία (στη Φρυγία) ήταν αρχαία πόλη της Μικράς Ασίας, κτισμένη στο σημείο που ο ποταμός Λύκος συμβάλλει με τον ποταμό Μαίανδρο. Είναι το σημερινό Εσκί Ισάρ. Στην αρχή την ονόμαζαν Διόσπολη και μετά Ροάς. Λαοδίκεια ονομάσθηκε από τον Αντίοχο Β΄ προς τιμή της συζύγου του. Η πόλη καταστράφηκε από σεισμό το 66 π.Χ. και την ανοικοδόμησε ο Μάρκος Αυρήλιος.

Η Λαοδίκεια της Φρυγίας υπήρξε μία από τις πρώτες πόλεις που εκχριστιανίσθηκαν. Προς τους χριστιανούς κατοίκους της έγραψε μία επιστολή ο Απόστολος Παύλος. Ήταν επίσης μία από τις επτά πρώτες χριστιανικές κοινότητες στην Μικρά Ασία στις οποίες στάλθηκε από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη το έργο του «Αποκάλυψη»

Στην περιοχή της Λαοδίκειας υπήρχαν ασβεστούχες πηγές, που τις αναφέρει ο Στράβωνας.

Ιστορία

Η Λαοδίκεια ιδρύθηκε από τον Αντίοχο Β΄ προς τιμήν της συζύγου του Λαοδίκης μεταξύ του 263 και του 251 π.Χ.4 Κατέλαβε τη θέση ενός παλαιότερου πολίσματος που, σύμφωνα με τον Πλίνιο το νεότερο, ονομαζόταν Διόσπολις και, αργότερα, Ροάς. Βάσει επιγραφής που χρονολογείται το 267 π.Χ., πριν από την ίδρυση της σελευκιδικής κτήσης, αποδεικνύεται ότι η πόλη δημιουργήθηκε από το συνοικισμό δύο πολισμάτων, της Κιδδίου κώμης και της Βαβακώμης, που βρίσκονταν ενδεχομένως στην ευρύτερη περιοχή, και του Νέου Τείχους, ενός στρατιωτικού οχυρού πάνω στο λόφο. Οι θεότητές τους, Δίας και Απόλλων, εξακολούθησαν να λατρεύονται και στη Λαοδίκεια.

Οι μαρτυρίες που έχουμε για την ιστορία της πόλης είναι σποραδικές. Το 220 π.Χ. ο Αχαιός στέφθηκε βασιλιάς μετά την εξέγερσή του εναντίον του Αντιόχου Γ΄. Μετά τη συνθήκη της Απάμειας (188 π.Χ.) η Λαοδίκεια ανήκε στο βασίλειο των Ατταλιδών της Περγάμου. Τότε έκοψε για πρώτη φορά κιστοφορικά νομίσματα με την επιγραφή ΛΑΟ. Μετά την κληροδότηση του βασιλείου της Περγάμου στους Ρωμαίους από τον Άτταλο Γ΄ ενσωματώθηκε στην επαρχία της Ασίας (133 π.Χ.). Κατά τον Α΄ Μιθριδατικό πόλεμο η πόλη αντιστάθηκε σθεναρά στο βασιλιά υπό την ηγεσία του Ρωμαίου διοικητή Κόιντου Όππιου, αλλά τελικά παραδόθηκε. Τον 1ο αι. π.Χ. κατείχε σημαντική θέση ως δικαστικό κέντρο του conventus της Κίβυρας. Μάλιστα το 50 π.Χ. διέμεινε στην πόλη για δέκα εβδομάδες ο Κικέρωνας εκδικάζοντας υποθέσεις. Το 40 π.Χ. η Λαοδίκεια αντιστάθηκε στην επιδρομή των Πάρθων του Λαβιένου έπειτα από παρότρυνση ενός πολίτη, του Ζήνωνα, δε γνωρίζουμε ωστόσο τίποτα για την έκβαση της σύγκρουσης. Την εποχή του Τιβέριου και αργότερα του Νέρωνα η πόλη ισοπεδώθηκε από σεισμούς. Κατάφερε όμως να ανακάμψει με τη χρηματική βοήθεια των ντόπιων πλουσίων, χωρίς τη συνδρομή της Ρώμης. Ο 2ος αι. μ.Χ. είναι η εποχή της μεγάλης ακμής της. Τότε λαμπρύνεται με σπουδαία δημόσια οικοδομήματα. Τον ίδιο αιώνα παίρνει για πρώτη φορά τον τίτλο της μητρόπολης της Ασίας. Ο Κόμμοδος της παραχώρησε το προνόμιο να φέρει τον τίτλο της νεωκόρου, το οποίο μετά την damnatio memoriae του αυτοκράτορα το ανανέωσε ο Καρακάλλας.

Το χριστιανισμό τον εισήγαγε ο μαθητής του Αποστόλου Παύλου Επαφράς. Η Λαοδίκεια υπήρξε και μία από τις Επτά Εκκλησίες της Αποκάλυψης. Τον 4ο αι. μ.Χ. η Λαοδίκεια ήταν μητρόπολη της Φρυγίας Πακατιανής. Ένας ακόμα σεισμός το 494 μ.Χ. έθεσε τέρμα στην ευημερία της.

Η οικονομία της πόλης

Η πόλη, που είχε χτιστεί σε ένα στρατηγικής σημασίας κόμβο στην εύφορη κοιλάδα του ποταμού Λύκου, ήταν φυσικό να αναπτύξει ανθηρή οικονομία. Φημισμένα ήταν στην αρχαιότητα τα υφάσματά της, φτιαγμένα από απαλό μαύρο μαλλί προβάτου. Επιγραφικά μαρτυρούνται επαγγέλματα που σχετίζονται με την εριουργία, όπως των απλουργών (βαφέων) και των ιματιοπωλών (πωλητών υφασμάτων). Στο διάταγμα τιμών του Διοκλητιανού αναφέρονται είδη ενδυμάτων με προέλευση από τη Λαοδίκεια, όπως είναι τα "Laodicia" ή, απλά, ιμάτια, τα "Trimita" και τα "Phainoula" ή "Paenula". Μάλιστα η επωνυμία της πόλης από την ύστερη Αρχαιότητα ήταν Trimitaria. Στη νομισματική της παραγωγή, που καλύπτει περίπου τρεις αιώνες, φαίνεται ανάγλυφα η οικονομική ακμή της. Η στρατηγική θέση της τη μετέτρεψε γρήγορα σε σπουδαίο κέντρο χρηματικών συναλλαγών. Μεγάλο ρόλο στην οικονομική της ανάπτυξη πρέπει να έπαιξαν και οι καλές σχέσεις της με σημαντικές γειτονικές πόλεις, όπως η Σμύρνη, η Πέργαμος, η Νικομήδεια, η Ιεράπολις και η Έφεσος, όπως φαίνεται από τις κοπές τύπου "ομονοίας". Αξιόλογη ήταν, τέλος, η παραγωγή στην πόλη σαρκοφάγων από μάρμαρο Δοκιμείου.

Η πολιτειακή οργάνωση

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολιτειακή οργάνωση της Λαοδίκειας. Η πόλη υιοθέτησε ήδη από την ίδρυσή της πολιτειακή δομή και θεσμούς ελληνικού τύπου. Διέθετε βουλή, δήμο και το σύστημα διαίρεσης σε φυλές. Τα ονόματα των φυλών αναφέρονται σε επιγραφές: Λαοδικίς, Απολλωνίς, Ατταλίς και Ιάς. Ανεπτυγμένο ήταν επίσης το δικαστικό σύστημα, όπως μας δείχνουν οι επιγραφές της Πριήνης και το αξίωμα του νομοφύλακος. Άλλα αξιώματα που σχετίζονται με το δημόσιο βίο είναι αυτά των πρυτάνεων, του αγωνοθέτη, του αγορανόμου, του στρατηγού του διά νυκτός, του σιτώνη, του γυμνασιάρχου και τέλος του δεκαπρώτου. Σημαντικό ρόλο στα πράγματα της πόλης διαδραμάτιζε η εύπορη οικογένεια των Ζηνωνιδών, απόγονος της οποίας ήταν ο ρήτορας Πολέμων.

Θρησκεία
Ο πολιούχος θεός ήταν ο Ζευς Λαοδικηνός, ο οποίος απεικονίζεται στα νομίσματα της Αυτοκρατορικής περιόδου. Πρόκειται για εξελληνισμένη μορφή ενός τοπικού θεού, του Διός της Βαβακώμης, που λατρευόταν σε οικισμό της περιοχής πριν από την ίδρυση της πόλης. Λατρευόταν επίσης με την προσωνυμία «Άσεις», κάτι που αποτελεί ακόμα μία απόδειξη της παρουσίας του συριακού στοιχείου στη Λαοδίκεια. Σημαντική υπήρξε επίσης η λατρεία της προσωποποιημένης Λαοδίκειας και του Δήμου, που απεικονίζεται πολύ συχνά στα νομίσματά της. Μαρτυρείται ακόμα λατρεία του Ασκληπιού ως εξελληνισμένης μορφής του γηγενούς θεού Μηνός Κάρου, που είχε ιερό στα Αττούδα της Καρίας. Σημαντικές ήταν οι σχέσεις με το μαντείο του Απόλλωνα στην Κλάρο, καθώς και η λατρεία του θεού στην ίδια τη Λαοδίκεια. Από τις πιο μεγάλες εορτές ήταν τα Αντιόχεια, που διεξάγονταν προς τιμήν του ιδρυτή της, και κατά την Αυτοκρατορική περίοδο –ως επακόλουθο της αυτοκρατορικής λατρείας– οι εορτές και οι αγώνες προς τιμήν των αυτοκρατόρων, όπως τα Δία Σεβαστά, τα Δία Κομμόδεια, τα Γέτεια και τα Αντώνεια Ολύμπια. Ο ναός που εμφανίζεται σε χάλκινες κοπές του Δομιτιανού ίσως είναι του Δία ή σχετίζεται με την αυτοκρατορική λατρεία.

Σημαντικά πρόσωπα
Από τη Λαοδίκεια επί Λύκω καταγόταν ο ρήτορας Μένανδρος, ο οποίος έζησε, πιθανόν, τον 3ο αι. μ.Χ. Θεωρείται ο συγγραφέας δύο έργων με τον κοινό τίτλο Περί Επιδεικτικών. Το πρώτο περιλαμβάνει ύμνους, προσευχές και εγκώμια πόλεων. Το δεύτερο δίνει κανόνες για την προσφώνηση του αυτοκράτορα και άλλων επισήμων κατά τη διάρκεια διάφορων κοινωνικών εκδηλώσεων.

Περιγραφή

H πόλη ήταν χτισμένη σε επίπεδο λόφο πάνω από την κοιλάδα του ποταμού Λύκου. Ήταν οχυρωμένη με αμυντικό τείχος, ένα μικρό τμήμα του οποίου σώζεται στα ανατολικά του περιβόλου. Τρεις πύλες οδηγούσαν έξω από την πόλη, η Εφεσία, της Αφροδισιάδος και η Συριακή. H τελευταία πρέπει να είναι αυτή που αναφέρεται από το Φιλόστρατο,34 η οποία αφιερώθηκε από τον απελεύθερο του αυτοκράτορα Δομιτιανού Τειβέριο Κλαύδιο Τρύφωνα.35 Η πύλη της Εφέσου οδηγεί μέσω μιας ρωμαϊκής γέφυρας του ποταμού Ασωπού στην παρόδια νεκρόπολη με τις μαρμάρινες σαρκοφάγους.

Μνημεία 

Βουλευτήριο και Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο

Βόρεια του σταδίου βρίσκεται ένα ημικυκλικό οικοδόμημα που αρχικά θεωρήθηκε ωδείο, σε μία πρόσφατη όμως μελέτη αναγνωρίζεται ως βουλευτήριο. Το κτήριο έχει το σχήμα ενός μικρού θεάτρου και ανήκει στον τύπο του μη εγγεγραμμένου ημικυκλίου. Είχε πλούσιο αρχιτεκτονικό διάκοσμο και κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού με ανάγλυφες παραστάσεις θηριομαχιών.

Βορειοανατολικά βρίσκονται το μικρό και το μεγάλο θέατρο. Σώζονται μερικώς τμήματα των εδωλίων και της σκηνής.

Γυμνάσιο-θέρμες

Συνδεδεμένο με το στάδιο είναι ένα οικοδομικό συγκρότημα που ανήκει στον τύπο του γυμνασίου-θερμών, το οποίο αντικατέστησε τις εγκαταστάσεις του γυμνασίου της Ελληνιστικής εποχής.39 Επιγραφικά πιστοποιείται η ύπαρξη βοηθητικών χώρων που σχετίζονται με το γυμνάσιο. Ένα τέτοιος χώρος ήταν το αλειπτήριον, όπου αλείφονταν με λάδι οι αθλητές, αφιέρωμα κάποιου Ολυμπίχου.40 Το οικοδομικό συγκρότημα αφιερώθηκε το 2ο αι. μ.Χ., επί ανθυπάτου Γαργιλίου Αντείκου, στον αυτοκράτορα Αδριανό και στη σύζυγό του Σαβίνα. Νεότερες έρευνες αποσυνδέουν την ανέγερση του μνημείου από την επίσκεψη του αυτοκράτορα. Το λουτρικό συγκρότημα είναι χτισμένο με ισοδομική τοιχοδομία και αποτελείται από εννέα δωμάτια με κόγχες. Συνδέεται με αψιδωτή σήραγγα με το παρακείμενο στάδιο. Ένα σύστημα υδροδότησης με πήλινους αγωγούς τροφοδοτούσε το οικοδόμημα και το Νυμφαίο της πόλης. Σε μικρή απόσταση από το υδραγωγείο εντοπίστηκαν κατάλοιπα από κρήνη που κατασκεύασε ο αρχιτέκτονας Ηδύχρους.

Το στάδιο

Στα νότια του λόφου βρίσκεται το αμφιθέατρο στάδιο που αναφέρουν οι επιγραφές.36 Αφιερώθηκε το 79 μ.Χ. στον αυτοκράτορα Βεσπασιανό από τον εύπορο πολίτη Νεικόστρατο.37 Την ευθύνη της ανέγερσης είχε ο ανθύπατος Μarcus Ulpius Traianus, ο πατέρας του ομώνυμου αυτοκράτορα. 

Το στάδιο έχει σχήμα διπλής σφενδόνης με πολλές σειρές εδωλίων και είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο. Εκτός από αγωνίσματα φιλοξενούσε μονομαχίες και θηριομαχίες. Μαρτυρίες για την παρουσία μονομάχων στην πόλη έχουμε τόσο από τις φιλολογικές πηγές όσο και από τα ενεπίγραφα επιτύμβια μνημεία τους.

Temple "A"

Το Νυμφαίο

Στο κέντρο της πόλης βρίσκεται Νυμφαίο του 3ου αι. μ.Χ.44 Ανασκάφηκε τη δεκαετία του 1950 από γαλλοκαναδική αποστολή. Διαπιστώθηκαν δύο οικοδομικές φάσεις. Αποτελείται από μία τετράγωνη δεξαμενή με ιωνικό περιστύλιο και από δύο ημικυκλικές κρήνες με δύο υπόγειες δεξαμενές αποθήκευσης νερού. Ήταν διακοσμημένο με ανάγλυφα θωράκια και με αγάλματα, όπως της θεάς Ίσιδας. Το Νυμφαίο τροφοδοτούνταν από μία δεξαμενή νερού και ένα αψιδωτό υδραγωγείο στην κοιλάδα του Denizli. Η πηγή ύδρευσης Başpinar βρίσκεται στο σημερινό χωριό Denizli και ανήκει στον παραπόταμο του Λύκου Κάπρο.

 

Sources /Photos / Bibliography
St. Paul, Ep. ad Coloss. ii. 1, iv. 15, foll.; Apocal. iii. 14, foll.
Pliny. v. 29.
Antonine Itinerary p. 337; Tabula Peutingeriana; Strabo xiii. p. 629.
Lives of the Sophists i. 25
Appian, Bell. Mithr. 20; Strabo xii. p. 578.
Cicero Epistulae ad Familiares ii. 1. 7, iii. 5; Strab. xii.8.16; comp. Vitruvius viii. 3.
Tacitus, Annals. xiv. 27.
Diogenes Laertius ix. 11. § 106, 12. § 116.
Strabo xii. p. 580.
Στην Αρχαιότητα δεν υπήρχε ομοφωνία για το εάν η Λαοδίκεια ανήκε στη Φρυγία ή στην Καρία. Καρική τη θεωρούσαν οι Στέφ. Βυζ., βλ. λ. «Αντιόχεια», Πτολ. 5.215, Φιλόστρ., Σοφ. 1.25, Orac.sybill. 3.471. Φρυγική τη θεωρούσαν ο Στράβ. 12.576 και ο Plin., HN 5.105.
Η Λαοδίκεια στις επιγραφές συνοδεύεται από το όνομα του ποταμού, ενώ στα νομίσματά της απεικονίζεται σαν λύκος ή σαν ποτάμια θεότητα, βλ. Huttner, U.R., “Die Flüsse von Laodikeia in Phrygien”, στο Nollé, J. et al. (επιμ.), Nomismata I, Internationales Kolloquium zur kaiserzeitlichen Münzprägung Kleinasiens, 27-30 April 1994 in der staatlichen Münzsammlung München (Mailand 1997), σελ. 1 κ.ε. και πίν. 6, αρ. 1, 2, 8, 12, 15.
Ευστ. (Στέφ. Βυζ.), στο Διον. Περ. 915=GGM II, σελ. 378, βλ. λ. «Λαοδίκεια». Σύμφωνα με τα παραπάνω, η πόλη ιδρύθηκε από τον Αντίοχο, το γιο της Στρατονίκης, ύστερα από οιωνό του Δία και χρησμό του Απόλλωνα. Η εκδοχή ότι η πόλη ιδρύθηκε προς τιμήν της αδελφής του Αντιόχου Α΄ Λαοδίκης (Ευστ. 918, βλ. λ. «Αντιόχεια») δεν είναι αποδεκτή από τους ερευνητές, αφού ο Αντίοχος δεν είχε αδελφή με αυτό το όνομα.
Plin., HN 5.105.
Η επιγραφή είναι ένα ψήφισμα προς τιμήν των επιτρόπων της περιοχής, η οποία ανήκε στον Αχαιό, συγγενή της βασίλισσας Λαοδίκης. Για το σχολιασμό της επιγραφής βλ. Corsten, Th., Die Inschriften von Laodikeia am Lykos I (IK 49, Bonn 1997), σελ. 1 κ.ε. Για την ελληνιστική κτήση βλ. Bejor, G., “Per una ricerca di Laodicea ellenistica”, στο Traversari, G. (επιμ.), Laodicea di Frigia I (Supplementi RdA 24, Roma 2000), σελ. 15-22.
Πολύβ. 5.57.
Kleiner, F. – Noe, S.P., “The early cistophoric coinage”, Numismatic Studies 14 (New York 1977), σελ. 99, πίν. 37, όπου υποστηρίζεται ότι τα νομίσματα της πόλης κόπηκαν στο νομισματοκοπείο των Τράλλεων μεταξύ του 160 και του 145 π.Χ.
Αππ., Μιθριδ. 12.20. Μία δίγλωσση αναθηματική επιγραφή με ευχαριστίες των Λαοδικέων προς το ρωμαϊκό λαό, η οποία βρέθηκε στον Κυρινάλιο λόφο στη Ρώμη το 1637, σχετίζεται ίσως με αυτά τα γεγονότα, Ramsay, W.M., Cities and Bishoprics of Phrygia I, Lycos Valley (Oxford 1895), σελ. 38, και CIL I, 587.
Cic., Fam. 15.4.2.
Στράβ. 12.578.
Tac., Ann 14.27.1· για τη σεισμικότητα της περιοχής βλ. επίσης Στράβ. 16.578.
Η απονομή του τίτλου της μητρόπολης ήταν μία ειδική τιμή που απονεμόταν από τη Ρώμη κατόπιν αιτήματος του συνεδρίου των πόλεων του Κοινού της Ασίας. Αρχικά τον προνομιακό τίτλο τον κατείχε η Πέργαμος. Το 2ο αι. μ.Χ. προστέθηκαν στις πόλεις της επαρχίας της Ασίας με τον τιμητικό αυτό τίτλο η Έφεσος, η Σμύρνη, τα Θυάτειρα, η Μίλητος, η Λαοδίκεια επί Λύκω και οι Σάρδεις.
Για τη νεωκορία βλ. Robert, L., “Les inscriptions”, στο Gagniers, G. et al. (επιμ.), Laodicée du Lycos. Le Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 283.
Ramsay, W.M., Cities and Bishoprics of Phrygia I, Lycos Valley (Oxford 1895), σελ. 80.
Στράβ. 12.578.
 Ramsay, W.M., Cities and Bishoprics of Phrygia I, Lycos Valley (Oxford 1895), σελ. 40 κ.ε.
Cic., Fam. 3.5.
Για χάλκινες κοπές ομονοίας με τη Σμύρνη, την Πέργαμο, την Ιεράπολι και τη Νικομήδεια βλ. BMC Phrygia, σελ. 25, πίν. 52 αρ. 7, 8, πίν. 53 αρ. 1, 2, 5, 6.
Οι σαρκοφάγοι απεικονίζουν το μύθο του Περσέα και της Ανδρομέδας, βλ. Simsek, C., “Sarcofagi a ghirlande dall necropolis di Laodicea al Lycos”, στο D’Andria, F. – Silvestrelli, F. (επιμ.), Ricerche archeologiche turche nella valle del Lycos (Archaelogia è storia 6, Lecce 2000), σελ. 99-165.
Για τους Ζηνωνίδες βλ. Στράβ. 12.578· Ramsay, W.M., Cities and Bishoprics of Phrygia I, Lycos Valley (Oxford 1895), σελ. 42 κ.ε.· Robert, L., “Les inscriptions”, στο Gagniers, G. et al. (επιμ.), Laodicée du Lycos. Le Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 306 κ.ε. Απόδειξη της ισχύος της οικογένειας στην πόλη είναι το ενεπίγραφο κάθισμα του Ζήνωνα στην πρώτη σειρά του μικρού θεάτρου, βλ. Corsten, Th., Die Inschriften von Laodikeia am Lykos I (IK 49, Bonn 1997), σελ. 75, αρ. 29.
BMC Phrygia, σελ. 25, πίν. 37, αρ. 1, 3 και σε κοπές ομονοίας πίν. 53, αρ. 2.
Corsten, Th., Die Inschriften von Laodikeia am Lykos I (IK 49, Bonn 1997), σελ. 1 κ.ε.
Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 333, 359· η επωνυμία προέρχεται από το αραβικό aziz ή από το αραμαϊκό αzizα, που σημαίνει «ύψιστος».
Για την προσωποποιημένη Λαοδίκεια με τειχόσχημο στέμμα βλ. BMC Phrygia, σελ. 25, πίν. 35, αρ. 9, σε κοπές ομονοίας πίν. 53, αρ. 3, και η προτομή του προσωποποιημένου Δήμου ως νεανικής μορφής πίν. 36, αρ. 5.
Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 291 κ.ε. BMC Phrygia,
Για τη λατρεία του Απόλλωνα στη Λαοδίκεια βλ. Robert, L., “Les inscriptions”, στο Gagniers, G. et al. (επιμ.), Laodicée du Lycos. Le Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 294 κ.ε και σελ. 305.
Για τα Αντιόχεια βλ. Robert, L., “Les inscriptions”, στο Gagniers, G. et al. (επιμ.), Laodicée du Lycos. Le Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 251, 285 κ.ε.
Σε νόμισμα του Δομιτιανού εμφανίζεται ένας τετράστυλος ναός με την επιγραφή «ἐπινείκιος», βλ. Ramsay, W.M., Cities and Bishoprics of Phrygia I, Lycos Valley (Oxford 1895), σελ. 55, και BMC Phrygia, σελ. 25, πίν. 37, αρ. 6.
Για μια πρώτη μελέτη της Εφεσίας πύλης βλ. Bejor, G. – Bonetto, J., “La rigognizione del 1999: dalla porta Efesia all’agora occidentale”, στο Traversari, G. (επιμ.), Laodicea di Frigia I (Supplementi RdA 24, Roma 2000), σελ. 105-124.
Φιλόστρ., Σοφ. 1.25.
IGR IV, 847=MAMA VI. 2. Η επιγραφή αυτή αναφέρεται στην ανοικοδόμηση της πύλης από τον απελεύθερο του αυτοκράτορα, στο πλαίσιο ίσως των εντατικών επιδιορθώσεων μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 60 μ.Χ. Για την πύλη βλ. Winter, E.‚ Staatliche Baupolitik und Baufürsorge in den römischen Provinzen des kaiserzeitlichen Kleinasien (Asia Minor Studien 20, Bonn 1996), σελ. 224.
Cic., Att. 6.3.9· Corsten, Th., Die Inschriften von Laodikeia am Lykos I (IK 49, Bonn 1997), σελ. 145, αρ. 73.
Robert, L., “Les inscriptions”, στο Gagniers, G. et al. (επιμ.), Laodicée du Lycos. Le Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 253.
Corsten, Th., Die Inschriften von Laodikeia am Lykos I (IK 49, Bonn 1997), σελ. 48, αρ. 13.
Spersi, L., Rigognizione archeologica a Laodicea di Frigia: 1993-1998”, στο Traversari, G. (επιμ.), Laodicea di Frigia I (Supplementi RdA 24, Roma 2000), σελ. 81 κ.ε.
Για τη δημοσίευση του Νυμφαίου βλ. Ginouvés, R., “L’architecture”, στo Gagniers, G. et al. (επιμ.), Laodicée du Lycos. Le Nymphée. Campagnes 1961-1963 (Québec – Paris 1969), σελ. 14-185.
Η μεγάλη σημασία που έδιναν οι Λαοδικείς στην υδροδότησή τους από τον ποταμό Κάπρο φαίνεται από τη συχνή απεικόνισή του στα νομίσματα. Ο ποταμός παρουσιάζεται πότε ζωόμορφος και πότε ανθρωπόμορφος. Βλ. Huttner, U.R., “Die Flüsse von Laodikeia in Phrygien”, στο Nollé, J. et al. (επιμ.), Nomismata I, Internationales Kolloquium zur kaiserzeitlichen Münzprägung Kleinasiens, 27-30 April 1994 in der staatlichen Münzsammlung München (Mailand 1997), πίν. 6, αρ. 8, 9, 10, 11, 12, 15. Για το υδραυλικό σύστημα του υδραγωγείου βλ. Bean, G., Turkey beyond the Maeander (London 1971), σελ. 255 κ.ε., και Weber, G., “Die Hochdruckwasserleitung von Laodikeia”, JdI 13 (1893), σελ. 1-13.
Cicero ad Fam. iii. 7, ix. 25, xiii. 54, 67, xv. 4, ad Att. v. 15, 16, 20, 21, vi. 1, 2, 3, 7, In Verrem i. 30.
Josephus, Ant. Jud., xii.3.4.
Nicet. Chon. Ann. pp. 9, 81.
Josephus Ant. Jud. xiv. 10, 20; Hierocl. p. 665.
Colossians 2:1 4:12-13 4:15 4:16
http://asiaminor.ehw.gr/
Sophrone Pétridès, "Laodicea" in Catholic Encyclopedia (New York 1910)
Annuario Pontificio 2013 (Libreria Editrice Vaticana, 2013, ISBN 978-88-209-9070-1), p. 913
In Coloss., ii, 18, Patrologia Latina, LXXXII, 619.
https://en.wikipedia.org
Comp. Fellows, Journal written in Asia Minor, p. 280, foll.; William Martin Leake, Asia Minor, p. 251, foll.