Ancient Hellas: Ελληνική Εποχή του Χαλκού

ENGLISH

Με την επικράτηση του χαλκού σαν βασικό υλικό κατασκευής εργαλείων και όπλων αρχίζει η λεγόμενη εποχή του χαλκού (περίπου 2600 π.Χ. – 1100 π.Χ.). Κάποιοι παλαιότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται τώρα και πολλοί νέοι ιδρύονται, ήδη από το ξεκίνημα της περιόδου σε όλο τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο. Από τις 929 θέσεις (στοιχεία 1990) της πρώιμης εποχής του χαλκού που έχουν εντοπιστεί, 9 βρίσκονται στην Ήπειρο, 85 στην Μακεδονία, 18 στην Θράκη, 57 στην Θεσσαλία, 206 στην Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, 172 στην Πελοπόννησο, 17 στα νησιά του Ιονίου, 229 στα νησιά του Αιγαίου και 136 στην Κρήτη.

Η πληθυσμιακή αυτή έξαρση θεωρείται ότι δεν είναι δυνατό να εξηγηθεί μόνο με την βελτίωση των συνθηκών ζωής, λόγω της παγίωσης της γεωργοκτηνοτροφικής οικονομίας στην νεολιθική περίοδο και εικάζεται ότι οφείλεται και σε μεταναστεύσεις πληθυσμών. Η κατανομή του μεγάλου μέρους των θέσεων που κατοικούνται την πρώιμη εποχή του χαλκού (περίπου 2600 π.Χ. – 2000 π.Χ.), στον νότιο και ανατολικό ελληνικό χώρο υπονοεί ίσως μεταναστεύσεις πληθυσμών από ανατολικά προς την Ελλάδα. Αυτές οι μετακινήσεις δεν είναι κατακτητικές εκστρατείες αφού δεν συνοδεύονται από καταστροφές παλιότερων οικισμών ή τουλάχιστον δεν έχουν μέχρι τώρα βρεθεί αρχαιολογικές μαρτυρίες που να στηρίζουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Φαίνεται ότι παλιός και νέος πληθυσμός συνεργάζονται και τελικά συγχωνεύονται.

Πρέπει να σημειωθεί ότι από την αρχή της περιόδου η βόρεια Ελλάδα και ειδικότερα η Θεσσαλία φαίνεται να χάνουν το προβάδισμα στην εξέλιξη του πολιτισμού. Από αυτή την περίοδο και μετά η νότια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και η Κρήτη έχουν το προβάδισμα και αυτό θα συνεχιστεί σε όλο σχεδόν το επόμενο διάστημα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, μέχρι τα ένδοξα χρόνια της ανόδου των μακεδόνων βασιλιάδων. Η παρατηρούμενη αυτή μετατόπιση του κέντρου βάρους των εξελίξεων εικάζεται ότι οφείλεται σε έναν απλό λόγο: Η εξοικείωση του νότιου πληθυσμού με την θάλασσα και την ναυτιλία, ήδη από την 11η χιλιετηρίδα όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τον βοηθά να πάρει στα χέρια του την εμπορία του χαλκού, που είναι μεν απαραίτητος για την ανάπτυξη στην νέα αυτή περίοδο αλλά δεν υπάρχει στην Ελλάδα και πρέπει να εισαχθεί από αλλού. Αυτή ακριβώς η αναζήτηση πρώτων υλών και το εμπόριο βοήθησε, κυρίως τους νησιώτες να ξεφύγουν από τα στενά όρια του Αιγαίου και να έλθουν σε επαφή με άλλους λαούς και πολιτισμούς και έδωσε το έναυσμα για την ανάπτυξη του πρώτου μεγάλου πολιτισμού του ελληνικού χώρου του αιγαιακού.

Η μελέτη των ανθρωπολογικών δεδομένων της νεολιθικής περιόδου, δείχνουν ότι στο ξεκίνημα της πρώιμης εποχής του χαλκού (2600 π.Χ.), ο πληθυσμός της ηπειρωτικής Ελλάδας, των Κυκλάδων και της Κρήτης αποτελείται από άτομα με ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά της μεσογειακής φυλής, που προερχόταν κατά πάσα πιθανότητα από ανατολικότερες περιοχές, αλλά είχαν αναμιχθεί σε αυτόν και βόρειας προέλευσης ανθρωπολογικά στοιχεία.

Αιγαιακοί πολιτισμοί

Την πρώιμη εποχή του χαλκού αναπτύσσεται στον νότιο ελληνικό χώρο και τα νησιά του Αιγαίου ο λεγόμενος αιγαιακός πολιτισμός. Δεν είναι γνωστό το όνομα (ή τα ονόματα), η γλώσσα ή άλλα εθνολογικά χαρακτηριστικά των φορέων αυτού του πολιτισμού και μόνο εικασίες μπορούν να διατυπωθούν, πάντως είναι αναμφισβήτητη η συμβολή τους στην διαμόρφωση του ιστορικού πληθυσμού και πολιτισμού της Ελλάδας.

Ο πολιτισμός αυτός, που είναι κατά βάση ναυτικός, έχει χαλαρό ενιαίο χαρακτήρα αλλά και ισχυρά τοπικά χαρακτηριστικά και διακρίνεται κατά περιοχή, σε επιμέρους πολιτισμούς.

Βόρειο Αιγαίο

Η κατοίκηση στα νησιά του βορείου Αιγαίου πελάγους, επιβεβαιώνεται ήδη από την νεολιθική εποχή. Λίγο μετά το 3000 π.Χ. και κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού, φαίνεται μεγάλη πολιτιστική ανάπτυξη στα νησιά αυτά με γνωστούς οικισμούς στην Πολιόχνη (Λήμνος), Θερμή (Λέσβος), Εμποριό (Χίος) και ίσως ανήκουν στο ίδιο πολιτιστικό σύνολο με την γειτονική Τροία (ΒΑ παράλια Μικράς Ασίας).

Ειδικά η Πολιόχνη από το 2500 π.Χ. παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην περιοχή και λόγω της γεωγραφικής θέσης της αναδεικνύεται σε μεγάλο μεταλλουργικό κέντρο, συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα μεταλλεία της Μαύρης θάλασσας και το Αιγαίο. Γνωρίζει ουσιαστικά αστική ανάπτυξη, με δύο πλατείες, λιθόστρωτους δρόμους, μεγάλο οχυρωματικό τείχος, πιθανότατα βουλευτήριο, που προϋποθέτει κάποιας μορφής διοικητική οργάνωση, αποτελώντας ίσως την πρώτη πόλη στην Ευρώπη.

Οι οικισμοί του βορειανατολικού Αιγαίου και ο πολιτισμός τους καταστρέφονται σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ανασκαφέων τους γύρω στα 2300-2200 π.Χ., από άγνωστη αιτία.

Κυκλαδικός πολιτισμός

Η αρχαιότερη κατοίκηση των Κυκλάδων ανάγεται σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα στην νεότερη περίοδο της νεολιθικής εποχής (περίπου 4000 π.Χ.). Από την εποχή αυτή και μετά υπάρχει συνεχής κατοίκηση και πολιτιστική πρόοδος.

Η ενασχόληση με την ναυτιλία και το εμπόριο του ορυκτού πλούτου των νησιών (οψιανός στη Μήλο, σμύριδα στη Νάξο, χαλκός, μόλυβδος και άργυρος στη Σίφνο, ελαφρόπετρα στην Σαντορίνη και μάρμαρο σε όλα τα νησιά) βοήθησαν να αναπτυχθεί ιδιαίτερος πολιτισμός με τοπικά χαρακτηριστικά, που έφτασε στην ακμή του κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού (περίπου 2600 – 2300 π.Χ.). Οι πιθανολογούμενες μεταναστεύσεις πληθυσμών αυτήν την περίοδο δεν επηρέασαν την πολιτιστική συνέχεια, αφού δεν είναι καν άμεσα ανιχνεύσιμες αρχαιολογικά. Με την σταδιακή εισαγωγή της μεταλλουργίας, βελτιώθηκαν τα εργαλεία και συνακόλουθα τα μέσα ναυσιπλοΐας και οι επαφές σε όλα τα μήκη και πλάτη του Αιγαίου όπως μαρτυρούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Το χαρακτηριστικό γνώρισμα του κυκλαδικού πολιτισμού, που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός, μια και λιγοστές θέσεις έχουν ανασκαφεί και μελετηθεί, είναι ασφαλώς τα μαρμάρινα (κυκλαδικά) ειδώλια. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονται από τάφους της περιόδου, που έχουν βρεθεί πολλοί στα νησιά και είναι σε μεγάλη πλειοψηφία προϊόντα λαθρανασκαφών, αποδίδοντας αποσπασματικές πληροφορίες για αυτή την περίοδο. Στην αρχή είναι χοντροκομμένα και άκομψα, σταδιακά όμως αποκτούν τις γνώριμες, εντυπωσιακές για τις απλές γραμμές τους φόρμες.

Οι οικισμοί είναι γενικά παραθαλάσσιοι και μόνο προς το τελείωμα της περιόδου παρατηρούνται πολλοί νέοι οικισμοί, προσωρινού χαρακτήρα, οχυρωμένοι σε απότομες πλαγιές, μακριά συνήθως από τη θάλασσα. Δεν υπάρχει ομοφωνία των ειδικών ως προς το τι προκάλεσε αυτή τη διαφοροποίηση, διαφαίνεται πάντως η διενέργεια πολεμικών επιχειρήσεων, κάμψη της καλλιτεχνικής δημιουργίας και τελική συρρίκνωση του πολιτισμού αυτού.

Μινωικός πολιτισμός

Τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στην προϊστορική Κρήτη ονομάζουμε μινωικό από τον μυθικό βασιλιά Μίνωα. Η αρχαιότερη τεκμηριωμένη κατοίκηση του νησιού ανάγεται στην αρχαιότερη νεολιθική περίοδο (περίπου 6000 π.Χ.) και περιορίζεται στην περιοχή της Κνωσσού με βάση τα ευρήματα των ανασκαφών.

Με το ξεκίνημα της πρώιμης εποχής του χαλκού (περίπου 3100/3000 π.Χ.) εγκαταλείπεται η κατοίκηση σε σπηλιές και στους δύο γνωστούς μεγάλους υπαίθριους οικισμούς της νεολιθικής την Κνωσσό και την Φαιστό, προστίθενται μια σειρά από νέους υπαίθριους οικισμούς. Η χρήση του χαλκού δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη αντίθετα με την προχωρημένη εγχώρια κεραμική, από την οποία επιβεβαιώνονται επαφές με τον κυκλαδικό πολιτισμό και ίσως και με περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας και της Ανατολής γενικότερα. Δεν πιστοποιούνται πάντως ισχυροί εξωτερικοί δεσμοί την πρώιμη εποχή του χαλκού.

Σταδιακά και από το 2600 π.Χ. και μετά γίνεται μεγαλύτερη χρήση του χαλκού, εμφανίζεται η παραγωγή χαρακτηριστικών λίθινων αγγείων, που θα συνεχιστεί για μεγάλο διάστημα, και αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική πιο προχωρημένη από τις σύγχρονες θέσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα. Κάποιοι επιβεβαιωμένοι εμπρησμοί οικισμών, που αποκλείεται να οφείλονται σε εξωτερικές επεμβάσεις, εικάζεται ότι υπονοούν αγώνα για συγκέντρωση πολιτικής ισχύος, αλλά δεν υπάρχουν ακόμα ισχυρές αποδείξεις για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Εκτεταμένες επαφές και ανταλλαγές προϊόντων μαρτυρούνται αυτή την περίοδο με τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα. Ο κυκλαδικός πολιτισμός ειδικότερα φαίνεται να ασκεί πολύ μεγάλη επιρροή στον μινωικό αυτήν την περίοδο. Κάποιες επαφές φαίνεται να υπάρχουν με την Ανατολή και ίσως και την Αίγυπτο.Οι καινοτομίες στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση της ύστερης προανακτορικής περιόδου διακρίνονται καλύτερα στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον των πρώτων ανακτόρων. Τα ανάκτορα συσσώρευαν το γεωργικό πλεόνασμα των γαιών τους σε κατασκευές μεγάλων αποθηκών τροφίμων, ώστε να καταστεί δυνατό να χρησιμοποιούνται σε εποχές πίεσης και πιθανώς σε τελεουργικούς εορτασμούς. Για την καταγραφή των αποθεμάτων και άλλων στοιχείων χρησιμοποιούνταν δύο είδη γραφών —η αποκαλούμενη κρητική ιερογλυφική (κυρίως στην Κνωσό και τα Μάλια) και οι γραμμικές γραφές. Πινακίδες Γραμμικής Α και Γραμμικής Β βρέθηκαν στη Φαιστό κυρίως. Στη Φαιστό επίσης χρησιμοποιήθηκαν πήλινες σφραγίδες για τον άμεσο έλεγχο των αποθηκευτικών χώρων και των ίδιων των δοχείων. Η βιοτεχνική παραγωγή αναπτύχθηκε στα ανάκτορα και είναι πολύ πιθανό το γεγονός ότι τα ανάκτορα μονοπώλησαν πρώτες ύλες όπως ο χαλκός από την Αττική και άλλες πηγές, ο κασσίτερος και το ελεφαντοστούν μέσω της Συρίας.

Ευρήματα πολύχρωμης κεραμεικής στις Καμάρες χαρακτηριστικά της πρωτοανακτορικής περιόδου είναι διαδεδομένα σε διάφορους τόπους της ανατολικής Μεσογείου και στην Αίγυπτο, υποδεικνύοντας δρόμους εμπορίου και σχέσεις ανταλλαγής με τις σημαντικότερες μεσογειακές δυνάμεις. Οι επαφές με την ελληνική ηπειρωτική χώρα και νησιά του Αιγαίου (ειδικά τις Κυκλάδες) είναι πυκνές κατά τη διάρκεια της πρωτοανακτορικής περιόδου και εντείνονται ακόμη περισσότερο στην νεοανακτορική περίοδο. Οι εικονογραφικές μαρτυρίες και τα τέχνεργα προτείνουν ότι τα ανάκτορα χρησιμοποιούντο επίσης ως τελετουργικά κέντρα ενώ στις λατρευτικές θέσεις περιλαμβάνονται σπήλαια (π.χ. Ιδαίον Άντρον και Δικταίον Άντρον), πηγές (π.χ. Κάτω Σύμη), και ιερά σε κορυφές —ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μινωικού πολιτισμού— ήταν ευρέως διαδεδομένα στην ύπαιθρο.

Τα ανάκτορα έγιναν εστιακά σημεία εγκατάστασης και η αύξηση των εγκαταστάσεων στην Κνωσό μέχρι τη νεοανακτορική περίοδο εκτιμάται σε 75 εκτάρια (185 στρέμματα), γεγονός που υποδεικνύει πληθυσμό ίσως και 12.000 ατόμων. (Συγκριτικά, οι Μυκήνες της (ΥΕ) Υστεροελλαδικής περιόδου ήταν 30 εκτάρια (74 στρέμματα), συμπεριλαμβανομένης της περιτοιχισμένης ακρόπολης). Τα εδάφη που ελέγχονταν από την Κνωσό, τη Φαιστό και τα Μάλια πιθανώς κάλυπταν έκταση πάνω από 1.000 τετρ. χλμ.

Η μετάβαση από τα παλαιά ή πρώτα ανάκτορα (της πρωτοανακτορικής) στα νέα ή δεύτερα ανάκτορα (της νεοανακτορικής περιόδου) καθορίζεται από την αναδημιουργία των οικοδομημάτων, μετά από τις καταστροφές —πιθανώς εξαιτίας σεισμού— και στις τρεις σημαντικές θέσεις της Μεσομινωικής (MM II και IIIA). Τα νέα ανάκτορα γίνονται περισσότερο κατανοητά σε ό,τι αφορά στον τρόπο λειτουργίας τους, καθώς παρουσιάζουν μείζονες αρχιτεκτονικές ομοιότητες. Διατηρούν πολλούς από τους ρόλους των προκατόχων τους, όπως είναι η αποθήκευση, η τελετουργία, η παραγωγή και η συγκέντρωση πρώτων υλών μέσω των επαφών με την ελληνική ηπειρωτική χώρα και τα αιγαιακά νησιά, την ανατολική Μεσόγειο και την Αίγυπτο. Με εντυπωσιακό τρόπο αναδεικνύονται αυτές οι επαφές στις μινωικού ύφους τοιχογραφίες του Τελ Κάμπρι (Tel Kabri) στο Ισραήλ και του Τελ ελ-Νταμπ’α Tell el-Dab'a (αρχαία Άβαρις) στο Δέλτα του Νείλου.

Ηπειρωτική Ελλάδα

Στην Θεσσαλία, την Μακεδονία και την Θράκη συνεχίζουν κατοικούνται οι θέσεις της νεολιθικής εποχής, τα οικήματα κτίζονται σε πυκνή διάταξη και οι οικισμοί είναι οχυρωμένοι. Στην κεντρική και νότια Ελλάδα οι περισσότερες παλιές θέσεις εγκαταλείπονται ενώ ιδρύονται πολλές νέες. Ο πολιτισμός που αναπτύσσεται έχει ενιαία χαρακτηριστικά, που είναι συνέχεια του πολιτισμού της νεότερης νεολιθικής εποχής, όπως βεβαιώνεται σε αρκετές θέσεις που έχουν ανασκαφεί (Αττική, Βοιωτία, Κορινθία, Αργολίδα). Βεβαιωμένες και αναμενόμενες είναι και οι αλληλεπιδράσεις, επαφές και εμπορικές ανταλλαγές των οικισμών της ηπειρωτικής Ελλάδας με τον γειτονικό κυκλαδικό πολιτισμό. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πολιτισμού της πρώιμης εποχής του χαλκού εξαπλώνονται σταδιακά σε όλη την Ελλάδα (Φωκίδα, Λοκρίδα, Λευκάδα) και επιβεβαιώνονται επαφές και με την Κρήτη.

Τα ίχνη πολιτισμού στα Σέρβια Κοζάνης του 2600π.Χ. αποδεικνύεται ότι σχετίζονται με τα ελληνόφωνα φύλα (μετέπειτα γνωστά ως Ελληνικά). Από το 2200 περίπου μέχρι το 1900 π.Χ. ο κύριος όγκος των Ινδοευρωπαίων Πρωτοελλήνων είχε μετακινηθεί βορειότερα σε δύο κύριους όγκους. Στην Ήπειρο (περιοχή Κορυτσάς) ο πολιτισμός που αναδεικνύει η αρχαιολογική σκαπάνη (γύρω στο 1900π.Χ.) έχει αποδειχτεί ότι σχετίζεται με τους Χάονες και αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης των μετακινήσεων των Ιώνων. Στη βορειοδυτική Μακεδονία (Πελαγονία) ο παράλληλος πολιτισμός (με αυτόν της Κορυτσάς) που αναδεικνύει η αρχαιολογική σκαπάνη (γύρω στο 1900π.Χ.) έχει αποδειχτεί ότι σχετίζεται με τους Αχαιούς και τους Αιολείς και αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης των μετακινήσεων των δύο αυτών ελληνικών φύλων.

Η πρώιμη εποχή του χαλκού δεν είναι ειρηνική περίοδος για τον ελληνικό χώρο. Εμπρησμοί και καταστροφές κάποιων οικισμών μαρτυρούνται από τα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως και εγκατάλειψη και αργότερα επανακατοίκησή τους (Λέρνα, Τίρυνθα στην Αργολίδα). Το φαινόμενο όμως δεν είναι γενικευμένο καθώς άλλοι οικισμοί δείχνουν ομαλή και ειρηνική μετάβαση προς τις επόμενες φάσεις (Εύτρηση στην Εύβοια, Κολώνα στην Αίγινα).

Η χρήση των μετάλλων είναι ελάχιστη στην αρχή της περιόδου αλλά σιγά σιγά γενικεύεται και τα χάλκινα/ορειχάλκινα αντικείμενα είναι συνηθισμένα. Εμφανίζονται επίσης κάποια ασημένια αντικείμενα αλλά και χρυσά κοσμήματα.

Ορισμένοι ειδικοί βλέπουν, με βάση τον τρόπο που είναι οργανωμένοι οι οικισμοί αυτής της περιόδου, την εμφάνιση κάποιου είδους ιεραρχικής δομής όμως η συζήτηση για αυτό το θέμα δεν έχει ακόμα λήξει.

Αρχή της ελληνικής ιστορίας

Το λυκαυγές της ελληνικής ιστορίας τοποθετείται χρονικά στην εποχή του χαλκού και είναι άμεσα συνδεδεμένο με το πρόβλημα της καταγωγής των Ελλήνων.

Η έναρξη της ελληνικής ιστορίας ανάγεται, παραδοσιακά, στην κατά κύματα κάθοδο από βορά και εγκατάσταση στον γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας, τριών συγγενικών αλλά διακεκριμένων, ήδη πριν την εγκατάστασή τους, εθνολογικά και γλωσσολογικά ελληνικών ομάδων ή φύλων. Τα φύλα αυτά, που έδρασαν ιστορικά ανταγωνιστικά μεταξύ τους, είναι κατά σειρά καθόδου οι Αιολείς, οι Αχαιοί/Ίωνες και οι Δωριείς. Η άποψη αυτή, που έχει αποτυπωθεί στον αρχαιοελληνικό μύθο του Έλληνα έχει τις ρίζες της στα αρχαϊκά χρόνια και ήταν κοινής αποδοχής στην Ελλάδα, από τον 5ο αιώνα π.Χ.

Η διατύπωση τον προηγούμενο αιώνα της ινδοευρωπαϊκής θεωρίας, που βασίστηκε σε γλωσσολογικά κριτήρια, και η επικράτησή της, εδραίωσε την πεποίθηση της από βορά καθόδου προς τον γεωγραφικό ελληνικό χώρο, ελληνικών φύλων ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, τα οποία κατάκτησαν με τα όπλα τους τα γηγενή, ειρηνικά κατά βάση, προελληνικά φύλα που βρήκαν στον χώρο αυτό (Πελασγοί, Άβαντες, Κάρες και Λέλεγες) και τα οποία είχαν ήδη αναπτύξει τον αιγαιοπελαγίτικο και μινωικό πολιτισμό.

Η κάθοδος των πρώτων ελληνικών φύλων έγινε στην πρώιμη εποχή του χαλκού περίπου από το 2000/1800 π.Χ. και μέχρι το 1600 π.Χ. Με την επίδραση και την αφομοίωση των πολιτισμικών και πολιτιστικών επιτευγμάτων των προελληνικών φύλων του ελληνικού χώρου, αναπτύχθηκε και άνθησε ο μυκηναϊκός πολιτισμός (περίπου 1600-1100 π.Χ.), ο οποίος έφτασε στην μέγιστη ακμή του, με την κατάκτηση της Κρήτης (περίπου 1400 π.Χ.) και την πολιτική κατάλυση του μινωικού πολιτισμού και την δεκαετή πολιορκία και κατάκτηση της Τροίας (περίπου 1200 π.Χ.). Εκατό χρόνια αργότερα, παρακμασμένος και εξασθενημένος από τις μακρινές (για την συγκεκριμένη εποχή) αυτές εκστρατείες, καταλύεται από την κάθοδο προς νότο και την επικράτηση με τα όπλα του τελευταίου ελληνικού φύλου των Δωριέων, που εγκαινιάζουν την εποχή του σιδήρου για τον ελληνικό χώρο. Η πολιτιστική αναστάτωση και η κατάλυση των παραδοσιακών θεσμών από τους εισβολείς Δωριείς, βυθίζουν την Ελλάδα σε πολιτιστική παρακμή στους λεγόμενους σκοτεινούς αιώνες (περίπου 1100-800 π.Χ.).

Άλλες απόψεις

Κατά την άποψη μιας μειοψηφίας επιστημόνων και ψευδοεπιστημόνων, αρχαιολογικά, ανθρωπολογικά και γλωσσολογικά δεδομένα και η πρόοδος που συντελέστηκε στην έρευνα και ανάλυση των δεδομένων αυτών τα τελευταία εκατό χρόνια επιβάλλουν την αναθεώρηση των παραπάνω βαθιά ριζωμένων και σχεδόν καθολικά αποδεκτών απόψεων.

Διάβασε σε pdf