Ως προσωκρατικοί φιλόσοφοι εννοούνται φιλόσοφοι που έζησαν από τον 7ο αιώνα π.Χ. μέχρι και κατά την εποχή του Σωκράτη, αφού ορισμένοι υπήρξαν σύγχρονοί του. Ο στοχασμός τους είναι προδρομικός της σωκρατικής σκέψης και της ελληνικής φιλοσοφίας γενικότερα. Θεωρούνται οι πρώτοι που διατύπωσαν συγκεκριμένες φιλοσοφικές θεωρίες, εγκαταλείποντας την αυθεντία της παράδοσης. Τα ερωτήματα που θέτουν αφορούν κυρίως στην Κοσμογονία, ως απάντηση στο ερώτημα για τη γένεση του κόσμου, την Κοσμολογία, ως απάντηση στο ερώτημα για την υφή και τη λειτουργία του κόσμου και την Γνωσιολογία, ως απάντηση στο ερώτημα ποιες είναι οι δυνατότητες και τα όρια της ανθρώπινης σκέψης.
Πριν από αρκετά χρόνια γνώρισα την σκέψη των στοχαστών
που έζησαν στην Ιωνία και διατύπωσαν τις θεωρίες τους
πριν από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Αυτούς που ονο-
μάζουμε Προσωκρατικούς. Η πρώτη αυτή γνωριμία με ξένισε. Είχα βλέ-
πετε και εγώ εκπαιδευτεί και μεγαλώσει όπως όλοι σχεδόν οι νεοέλληνες
με το ‘σωκρατικό πνεύμα’. Στην συνέχεια όμως, όσο περισσότερο μελε-
τούσα και βάθαινα στην σκέψη τους, η στάση μου απέναντι τους άλλαξε,
όπως και για πολλούς άλλους, και το ενδιαφέρον μου για αυτούς αύξανε.
Όταν μάλιστα συνειδητοποίησα ότι η σκέψη των φιλοσόφων αυτών ήταν
και η πρώτη φιλοσοφική σκέψη που διατυπώθηκε στην Ευρώπη, τότε
τους τοποθέτησα σε ένα πολύ ψηλό βάθρο στην εκτίμησή μου.
Η αρχή της φιλοσοφίας είναι σαν την αρχή του κόσμου. Όσο ση-
μαντικό είναι να την γνωρίσουμε τόσο δύσκολο είναι να δώσουμε μια ι-
κανοποιητική απάντηση στα ερωτήματα που αφορούν την προσέγγισή
της. Αν ακολουθήσουμε την πορεία της φιλοσοφίας από την αρχή της
μέχρι σήμερα, δεν μπορούμε να ξεκινήσουμε από άλλο σημείο παρά α-
πό τις πηγές και τις αιτίες που τροφοδότησαν τον φιλοσοφικό στοχασμό.
Για αυτό τον λόγο η πρώτη φιλοσοφική σκέψη είναι πολύ σημαντική όχι
μόνο επειδή είναι η πρώτη αλλά και επειδή είναι η μήτρα της φιλοσοφί-
ας.
Με αυτή την σκέψη θα προσεγγίσουμε λοιπόν το έργο του Αναξί-
μανδρου και του Αναξιμένη, του Ξενοφάνη, του Ηράκλειτου, του Πυθα-
γόρα, του Παρμενίδη, του Ζήνωνα και του Μέλισσου, του Εμπεδοκλή,
που έζησαν στην Ιωνία και διατύπωσαν τις θεωρίες τους
πριν από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Αυτούς που ονο-
μάζουμε Προσωκρατικούς. Η πρώτη αυτή γνωριμία με ξένισε. Είχα βλέ-
πετε και εγώ εκπαιδευτεί και μεγαλώσει όπως όλοι σχεδόν οι νεοέλληνες
με το ‘σωκρατικό πνεύμα’. Στην συνέχεια όμως, όσο περισσότερο μελε-
τούσα και βάθαινα στην σκέψη τους, η στάση μου απέναντι τους άλλαξε,
όπως και για πολλούς άλλους, και το ενδιαφέρον μου για αυτούς αύξανε.
Όταν μάλιστα συνειδητοποίησα ότι η σκέψη των φιλοσόφων αυτών ήταν
και η πρώτη φιλοσοφική σκέψη που διατυπώθηκε στην Ευρώπη, τότε
τους τοποθέτησα σε ένα πολύ ψηλό βάθρο στην εκτίμησή μου.
Η αρχή της φιλοσοφίας είναι σαν την αρχή του κόσμου. Όσο ση-
μαντικό είναι να την γνωρίσουμε τόσο δύσκολο είναι να δώσουμε μια ι-
κανοποιητική απάντηση στα ερωτήματα που αφορούν την προσέγγισή
της. Αν ακολουθήσουμε την πορεία της φιλοσοφίας από την αρχή της
μέχρι σήμερα, δεν μπορούμε να ξεκινήσουμε από άλλο σημείο παρά α-
πό τις πηγές και τις αιτίες που τροφοδότησαν τον φιλοσοφικό στοχασμό.
Για αυτό τον λόγο η πρώτη φιλοσοφική σκέψη είναι πολύ σημαντική όχι
μόνο επειδή είναι η πρώτη αλλά και επειδή είναι η μήτρα της φιλοσοφί-
ας.
Με αυτή την σκέψη θα προσεγγίσουμε λοιπόν το έργο του Αναξί-
μανδρου και του Αναξιμένη, του Ξενοφάνη, του Ηράκλειτου, του Πυθα-
γόρα, του Παρμενίδη, του Ζήνωνα και του Μέλισσου, του Εμπεδοκλή,
του Αναξαγόρα, του Αρχέλαου, του 2ιογένη του Απολλωνιάτη και των α-
τομικών του Λεύκιππου και του 2ημόκριτου.
Η φιλοσοφία, σαν εκδήλωση του ανθρωπίνου πνεύματος, μας λεει
ο Θεόφιλος Βέικος1 δεν υπήρξε ποτέ αυτονόητη. Αντίθετα, αυτή απαι-
τούσε από την αρχή και απαιτεί πάντοτε εξήγηση της γέννησής της, της
ανάπτυξης και της όλης σταδιοδρομίας της.
Η φιλοσοφία δεν ήρθε στον κόσμο σαν ένα ξαφνικό ξέσπασμα της
σκέψης του ανθρώπου. 2εν ήταν μια επαναστατική καινοτομία, μια ριζο-
σπαστική αλλαγή ή μια ξαφνική μεταβολή. Ήρθε σαν αποτέλεσμα μιας
βαθμιαίας ανάπτυξης που είχε ξεκινήσει αρκετό καιρό πριν ολοκληρώσει
την εμφάνισή της. Είναι αποδεκτό πλέον ότι οι Έλληνες δεν επιζητούσαν
την Γνώση μόνο για πρακτικούς σκοπούς όπως π. χ. έκαναν οι Βαβυλώ-
νιοι. Ζητούσαν την Γνώση με έναν ορθολογικό και συστηματικό τρόπο. Η
μέθοδος αυτή δικαιολογεί και το γεγονός ότι στην περιοχή αυτή άνθησε
βαθμιαία η επιστημονική γνώση. Στην Ελλάδα η ανάπτυξη της φιλοσο-
φίας ήρθε μαζί με την ανάπτυξη της επιστήμης γιατί το ενδιαφέρον υ-
πήρξε μεγάλο για μια γνώση θεμελιωμένη με ακρίβεια και με σύστημα
οργανωμένη.
Εδώ βρίσκεται και η διαφορά μεταξύ της έννοιας σοφός και φιλό-
σοφος. Ο σοφός στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε, κατά τον Αριστοτέλη στο
έργο του Ηθικά Νικομάχεια, «αρετή τέχνης», δηλαδή την εμπειρία και
την δεξιοτεχνία σε μια τέχνη.. Οι επτά σοφοί της αρχαίας Ελλάδας ήταν
άνθρωποι του πνεύματος και της δράσης. Συνδύαζαν την θεωρία με την
πράξη. Αυτοί οι επτά σοφοί αποτελούσαν την τελευταία βαθμίδα που ο-
δηγεί στην φιλοσοφία και την επιστήμη. Ας μην ξεχνάμε ότι ένας από
τους σοφούς αυτούς, ο Θαλής ο Μιλήσιος, από πολλούς θεωρείτε σαν ο
πρώτος προσωκρατικός φιλόσοφος.
Στους προσωκρατικούς η γνώση και η σκέψη αρχίζουν να αποκλί-
νουν από τους καθαρά πρακτικούς και ωφελιμιστικούς στόχους και
στρέφονται προς τις αρχές και τον συσχετισμό των εννοιών και των γεγο-
νότων. Αυτή η μετατόπιση της σκέψης του Έλληνα από την πράξη στην
θεωρία και ο διαχωρισμός τους ήταν μια καθοριστική προϋπόθεση ώστε
να αναπτυχθεί η φιλοσοφία και η επιστήμη.
Ο Nietzsche2 εκφράζοντας τον θαυμασμό του για την ελληνική
σκέψη θα πει ότι «Οι Έλληνες ήξεραν να αρχίσουν να φιλοσοφούν στην
σωστή εποχή. Όχι μέσα από τη πίκρα, πράγμα που εσφαλμένα εικάζουν
όσοι έλκουν την φιλοσοφία από την μελαγχολία, αλλά μέσα από την ευ-
τυχία. Από μια ώριμη εφηβεία, μέσα από το φλογερό κέφι της θαρραλέ-
ας και νικηφόρου ανδρικής ηλικίας. Το ότι οι Έλληνες φιλοσοφούν σε
μια τέτοια εποχή, μας διδάσκει τι είναι φιλοσοφία και τι σημαίνει».
Στην Ιωνία γεννήθηκε η φιλοσοφία και η επιστήμη. Όλοι σχεδόν οι
προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν Ίωνες στην καταγωγή. Η φιλοσοφία αυτή
εμφανίζεται στις αρχές του 6ου αιώνα π. Χ. και διαρκεί μέχρι το τέλος περίπου του 5ου. Αυτή είναι η κατάληξη μιας μακρόχρονης εξέλιξης και
ωρίμανσης της προσωπικότητας του Έλληνα. Αυτός θα προσεγγίσει την
φύση που βρίσκεται γύρω του με έναν μοναδικό τρόπο απορίας και
θαυμασμού ταυτόχρονα. Την αντιλαμβάνεται σαν ένα θείο αρμονικό και
σε τάξη ευρισκόμενο σύνολο. Τον Κόσμο. Σε αυτόν κυριαρχεί η ενότητα
και η νομοτέλεια. Σε αυτόν τον Κόσμο είναι ενταγμένη και η ανθρώπινη
κοινωνία.
Την κοινωνία αυτή την αντιλαμβάνεται σαν ένα τμήμα του Κόσμου
όπου η ευνομία και η ισορροπία εξασφαλίζουν την τάξη και την δικαιο-
σύνη στα πλαίσια γενικών ηθικών κανόνων. Η δημιουργία της γραφής θα
βοηθήσει στη εδραίωση της επικοινωνίας και της στενότερης γνωριμίας
των ανθρώπων και της σκέψης τους. Το πολίτευμα χάνει νωρίς την θεο-
κρατική δομή του και με την θέσπιση του νομίσματος τα πράγματα απο-
κτούν συμβολική αξία. Το θρησκευτικό δρώμενο εντάσσεται στην κοινω-
νική ζωή της πόλης-κράτους αποδυναμώνοντας τους αξιωματούχους του
ιερατείου από την εξουσία.
Οι Θεοί είναι ενταγμένοι μέσα σε αυτό το φυσικό περιβάλλον. Κυ-
ριαρχούνται δε και αυτοί από την Μοίρα. Η έρευνα για Γνώση δεν αποτε-
λεί ασέβεια αλλά τρόπος μέθεξης του Θείου. Από τη εποχή της Οδύσ-
σειας ακόμη βλέπουμε να εμφανίζεται η τάση να μετατίθεται το ιδανικό
του ήρωα από αυτόν που έχει σωματική ρώμη σε αυτόν που έχει πνευ-
ματική ικανότητα. Ο πολίτης δρα επώνυμα σε όλες τις εκδηλώσεις της
πολιτικής ζωής. Εκφράζει τα αισθήματά του. Αναπτύσσει τις απόψεις
του. Αποκτά αυτοσυνειδησία μέσα σε ένα περιβάλλον κοινωνικής και
πολιτικής ελευθερίας. Ενόραση και λογική ισορροπούν μεταξύ τους και
η σκέψη αρχίζει να απομακρύνεται από τους καθαρά πρακτικούς στό-
χους πορευόμενη προς περισσότερο θεωρητικές αρχές και έννοιες.
Στην κοινωνία των πόλεων αυτών δεν θα βρούμε μια κεντρικής
μορφής εξουσία σε κανένα από τα επίπεδα διοίκησης (πολιτικό, στρατιω-
τικό, διοικητικό ή θρησκευτικό). Πολύ δε περισσότερο κάτι τέτοιο δεν θα
δούμε σε πολιτισμικό ή διανοητικό επίπεδο. 2εν υπήρξε μια αποκαλυ-
πτόμενη σοφία ή κάποιες παραδοσιακές αντιλήψεις που θα μπορούσαν
να επιβληθούν μέσω μια κάστας θρησκευτικής στην κοινωνία. Υπήρχαν
βέβαια θρησκευτικές εορτές με πανελλήνια απήχηση, καθώς και ιερά
και μαντεία με ευρύ κύρος. Αυτά όλα όμως δεν στηρίζονταν σε μια θρη-
σκευτική ή πολιτιστική θεωρεία ή ένα αντίστοιχο δόγμα. Τον ρόλο αυτόν
κατά κάποιο βαθμό έπαιζαν τα Ομηρικά έπη και τα ποιήματα του Ησίο-
δου.
Ο Ησίοδος θα θέσει για πρώτη φορά τα βασικά ερωτήματα για την
αλήθεια και την απαρχή του κόσμου. 2ίδει μια φυσιοκρατική απάντηση
στην κοσμογονία του. Το πνεύμα του Έλληνα είναι πλέον έτοιμο να κάνει
ένα ακόμη αποφασιστικό βήμα προς την φιλοσοφία. Το βήμα αυτό θα
γίνει από τους προσωκρατικούς.
Τέσσερις είναι οι βασικοί άξονες της σκέψης οι οποίοι είναι καθο-
ριστικοί για την μετέπειτα εξέλιξη του πνεύματος:
1. Κάτω από την φαινομενική αταξία και πολλαπλότητα υπάρχει στον
Κόσμο τάξη, ενότητα και σταθερότητα.
2. Η σταθερότητα έγκειται στην θεμελιώδη αρχική ουσία από την οποία
προήλθε ο κόσμος. 3. Η πρωταρχική ουσία και κατά συνέπεια η κοσμική πραγματικότητα
είναι μια και βασίζεται όχι σε υπερφυσικά αλλά αποκλειστικά σε φυ-
σικά αίτια.
4. Τα κοσμικά αυτά φυσικά αίτια είναι σε θέση να τα διερευνήσει ο άν-
θρωπος με ορθολογική μέθοδο.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι είναι αυτοί που θα αποτινάξουν τα
υπολείμματα της μυθολογικής προσέγγισης της κοσμογονίας και θα α-
ντικαταστήσουν τα ονόματα των Θεών με λέξεις ουδέτερου γένους όπως
π. χ. το άπειρον ή τα εναντία. Αυτοί θα γενικεύσουν τις προσωπικές τους
γνώσεις και εμπειρίες μετατρέποντάς τες σε καθολικές αρχές και θεωρί-
ες. Για πρώτη φορά ο άνθρωπος εστιάζει την σκέψη του στην αλήθεια α-
ναζητώντας την υποκειμενική τάξη και σταθερότητα στην Φύση. Ο τρό-
πος προσέγγισης θα είναι ορθολογικός και κριτικός.
Στο σημείο αυτό, καλό θα είναι να αναφερθούμε στις διαφορές
που βρίσκουμε στον όρο ‘φύση’ στους Προσωκρατικούς και στον Αριστο-
τέλη. Στην αρχαιοελληνική προσωκρατική σκέψη η φύση υποδηλώνει
την δυναμική διεργασία της φυσικής εξέλιξης και ταυτόχρονα παραπέ-
μπει στην καταγωγή, στην πρώτη αρχή, στην έλευση στο Eίναι. Με αυτή
την δυναμική διεργασία ανάπτυξης των πραγμάτων θα προσπαθήσουν να
κατανοήσουν την σύσταση και τον πραγματικό χαρακτήρα τους. Αντίθετα
ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ‘φύση’ έχει χάσει τον δυναμισμό της και υπο-
δηλώνει την πραγματική υπόσταση ενός πράγματος σε τελική και ολο-
κληρωμένη εξέλιξη.
Η προσωκρατική φιλοσοφία περί φύσεως, εκτός από το φυσικό, α-
νόργανο σύμπαν και τα φυσικά φαινόμενα, περιλαμβάνει όλα τα έμβια
όντα και τον άνθρωπο σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Τόσο τις κοι-
νωνικές και τις βιολογικές, όσο και τις ηθικές και οντολογικές. Ο άνθρω-
πος είναι άρρητα συνδεδεμένος με την φύση και είναι ενσωματωμένος σε
αυτή. Βρίσκεται σε αμοιβαία αλληλεξάρτηση με αυτή.
Το επίτευγμα των Προσωκρατικών έγκειται στην ορθολογική θεώ-
ρηση του σύμπαντος. Ο άνθρωπος της εποχής αυτής βλέπει τον Κόσμο
σαν ένα ενιαίο και αδιαίρετο οργανικό σύνολο. Στο σύνολο αυτό, η φύση,
η κοινωνία και ο άνθρωπος, έχουν ενταχθεί αρμονικά και υπακούουν
στους ίδιους φυσικούς, βιολογικούς και κοινωνικούς νόμους. Για τον λό-
γο αυτόν τα πρώτα ερωτηματικά αφορούσαν την ίδια την κοσμογονία και
στην συνέχεια επεκτάθηκαν σε άλλα θέματα. Η μέθοδος προσέγγισης ή-
ταν κυρίως παραγωγική δηλαδή από το γενικό στο ειδικό.
Ο Heisenberg3 θεωρεί ότι υπάρχουν δύο τρόποι σύλληψης μιας
θεωρίας. Η ενόραση και η ορθή κρίση. Ενόραση και διαίσθηση συναντά-
με σε όλους τους λαούς. Ο κριτικός ορθολογισμός όμως συναντάται για
πρώτη φορά στους Προσωκρατικούς και είναι μοναδικό δικό τους επί-
τευγμα. Η παρατήρηση δεν οδηγεί οπωσδήποτε στην αλήθεια. Αντίθετα ο
συνδυασμός της ενόρασης με την ορθή κρίση που διακρίνει το πνεύμα
των προσωκρατικών αποτελεί έναν επίπονο τρόπο εκπόνησης μιας θεω-
τομικών του Λεύκιππου και του 2ημόκριτου.
Η φιλοσοφία, σαν εκδήλωση του ανθρωπίνου πνεύματος, μας λεει
ο Θεόφιλος Βέικος1 δεν υπήρξε ποτέ αυτονόητη. Αντίθετα, αυτή απαι-
τούσε από την αρχή και απαιτεί πάντοτε εξήγηση της γέννησής της, της
ανάπτυξης και της όλης σταδιοδρομίας της.
Η φιλοσοφία δεν ήρθε στον κόσμο σαν ένα ξαφνικό ξέσπασμα της
σκέψης του ανθρώπου. 2εν ήταν μια επαναστατική καινοτομία, μια ριζο-
σπαστική αλλαγή ή μια ξαφνική μεταβολή. Ήρθε σαν αποτέλεσμα μιας
βαθμιαίας ανάπτυξης που είχε ξεκινήσει αρκετό καιρό πριν ολοκληρώσει
την εμφάνισή της. Είναι αποδεκτό πλέον ότι οι Έλληνες δεν επιζητούσαν
την Γνώση μόνο για πρακτικούς σκοπούς όπως π. χ. έκαναν οι Βαβυλώ-
νιοι. Ζητούσαν την Γνώση με έναν ορθολογικό και συστηματικό τρόπο. Η
μέθοδος αυτή δικαιολογεί και το γεγονός ότι στην περιοχή αυτή άνθησε
βαθμιαία η επιστημονική γνώση. Στην Ελλάδα η ανάπτυξη της φιλοσο-
φίας ήρθε μαζί με την ανάπτυξη της επιστήμης γιατί το ενδιαφέρον υ-
πήρξε μεγάλο για μια γνώση θεμελιωμένη με ακρίβεια και με σύστημα
οργανωμένη.
Εδώ βρίσκεται και η διαφορά μεταξύ της έννοιας σοφός και φιλό-
σοφος. Ο σοφός στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε, κατά τον Αριστοτέλη στο
έργο του Ηθικά Νικομάχεια, «αρετή τέχνης», δηλαδή την εμπειρία και
την δεξιοτεχνία σε μια τέχνη.. Οι επτά σοφοί της αρχαίας Ελλάδας ήταν
άνθρωποι του πνεύματος και της δράσης. Συνδύαζαν την θεωρία με την
πράξη. Αυτοί οι επτά σοφοί αποτελούσαν την τελευταία βαθμίδα που ο-
δηγεί στην φιλοσοφία και την επιστήμη. Ας μην ξεχνάμε ότι ένας από
τους σοφούς αυτούς, ο Θαλής ο Μιλήσιος, από πολλούς θεωρείτε σαν ο
πρώτος προσωκρατικός φιλόσοφος.
Στους προσωκρατικούς η γνώση και η σκέψη αρχίζουν να αποκλί-
νουν από τους καθαρά πρακτικούς και ωφελιμιστικούς στόχους και
στρέφονται προς τις αρχές και τον συσχετισμό των εννοιών και των γεγο-
νότων. Αυτή η μετατόπιση της σκέψης του Έλληνα από την πράξη στην
θεωρία και ο διαχωρισμός τους ήταν μια καθοριστική προϋπόθεση ώστε
να αναπτυχθεί η φιλοσοφία και η επιστήμη.
Ο Nietzsche2 εκφράζοντας τον θαυμασμό του για την ελληνική
σκέψη θα πει ότι «Οι Έλληνες ήξεραν να αρχίσουν να φιλοσοφούν στην
σωστή εποχή. Όχι μέσα από τη πίκρα, πράγμα που εσφαλμένα εικάζουν
όσοι έλκουν την φιλοσοφία από την μελαγχολία, αλλά μέσα από την ευ-
τυχία. Από μια ώριμη εφηβεία, μέσα από το φλογερό κέφι της θαρραλέ-
ας και νικηφόρου ανδρικής ηλικίας. Το ότι οι Έλληνες φιλοσοφούν σε
μια τέτοια εποχή, μας διδάσκει τι είναι φιλοσοφία και τι σημαίνει».
Στην Ιωνία γεννήθηκε η φιλοσοφία και η επιστήμη. Όλοι σχεδόν οι
προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν Ίωνες στην καταγωγή. Η φιλοσοφία αυτή
εμφανίζεται στις αρχές του 6ου αιώνα π. Χ. και διαρκεί μέχρι το τέλος περίπου του 5ου. Αυτή είναι η κατάληξη μιας μακρόχρονης εξέλιξης και
ωρίμανσης της προσωπικότητας του Έλληνα. Αυτός θα προσεγγίσει την
φύση που βρίσκεται γύρω του με έναν μοναδικό τρόπο απορίας και
θαυμασμού ταυτόχρονα. Την αντιλαμβάνεται σαν ένα θείο αρμονικό και
σε τάξη ευρισκόμενο σύνολο. Τον Κόσμο. Σε αυτόν κυριαρχεί η ενότητα
και η νομοτέλεια. Σε αυτόν τον Κόσμο είναι ενταγμένη και η ανθρώπινη
κοινωνία.
Την κοινωνία αυτή την αντιλαμβάνεται σαν ένα τμήμα του Κόσμου
όπου η ευνομία και η ισορροπία εξασφαλίζουν την τάξη και την δικαιο-
σύνη στα πλαίσια γενικών ηθικών κανόνων. Η δημιουργία της γραφής θα
βοηθήσει στη εδραίωση της επικοινωνίας και της στενότερης γνωριμίας
των ανθρώπων και της σκέψης τους. Το πολίτευμα χάνει νωρίς την θεο-
κρατική δομή του και με την θέσπιση του νομίσματος τα πράγματα απο-
κτούν συμβολική αξία. Το θρησκευτικό δρώμενο εντάσσεται στην κοινω-
νική ζωή της πόλης-κράτους αποδυναμώνοντας τους αξιωματούχους του
ιερατείου από την εξουσία.
Οι Θεοί είναι ενταγμένοι μέσα σε αυτό το φυσικό περιβάλλον. Κυ-
ριαρχούνται δε και αυτοί από την Μοίρα. Η έρευνα για Γνώση δεν αποτε-
λεί ασέβεια αλλά τρόπος μέθεξης του Θείου. Από τη εποχή της Οδύσ-
σειας ακόμη βλέπουμε να εμφανίζεται η τάση να μετατίθεται το ιδανικό
του ήρωα από αυτόν που έχει σωματική ρώμη σε αυτόν που έχει πνευ-
ματική ικανότητα. Ο πολίτης δρα επώνυμα σε όλες τις εκδηλώσεις της
πολιτικής ζωής. Εκφράζει τα αισθήματά του. Αναπτύσσει τις απόψεις
του. Αποκτά αυτοσυνειδησία μέσα σε ένα περιβάλλον κοινωνικής και
πολιτικής ελευθερίας. Ενόραση και λογική ισορροπούν μεταξύ τους και
η σκέψη αρχίζει να απομακρύνεται από τους καθαρά πρακτικούς στό-
χους πορευόμενη προς περισσότερο θεωρητικές αρχές και έννοιες.
Στην κοινωνία των πόλεων αυτών δεν θα βρούμε μια κεντρικής
μορφής εξουσία σε κανένα από τα επίπεδα διοίκησης (πολιτικό, στρατιω-
τικό, διοικητικό ή θρησκευτικό). Πολύ δε περισσότερο κάτι τέτοιο δεν θα
δούμε σε πολιτισμικό ή διανοητικό επίπεδο. 2εν υπήρξε μια αποκαλυ-
πτόμενη σοφία ή κάποιες παραδοσιακές αντιλήψεις που θα μπορούσαν
να επιβληθούν μέσω μια κάστας θρησκευτικής στην κοινωνία. Υπήρχαν
βέβαια θρησκευτικές εορτές με πανελλήνια απήχηση, καθώς και ιερά
και μαντεία με ευρύ κύρος. Αυτά όλα όμως δεν στηρίζονταν σε μια θρη-
σκευτική ή πολιτιστική θεωρεία ή ένα αντίστοιχο δόγμα. Τον ρόλο αυτόν
κατά κάποιο βαθμό έπαιζαν τα Ομηρικά έπη και τα ποιήματα του Ησίο-
δου.
Ο Ησίοδος θα θέσει για πρώτη φορά τα βασικά ερωτήματα για την
αλήθεια και την απαρχή του κόσμου. 2ίδει μια φυσιοκρατική απάντηση
στην κοσμογονία του. Το πνεύμα του Έλληνα είναι πλέον έτοιμο να κάνει
ένα ακόμη αποφασιστικό βήμα προς την φιλοσοφία. Το βήμα αυτό θα
γίνει από τους προσωκρατικούς.
Τέσσερις είναι οι βασικοί άξονες της σκέψης οι οποίοι είναι καθο-
ριστικοί για την μετέπειτα εξέλιξη του πνεύματος:
1. Κάτω από την φαινομενική αταξία και πολλαπλότητα υπάρχει στον
Κόσμο τάξη, ενότητα και σταθερότητα.
2. Η σταθερότητα έγκειται στην θεμελιώδη αρχική ουσία από την οποία
προήλθε ο κόσμος. 3. Η πρωταρχική ουσία και κατά συνέπεια η κοσμική πραγματικότητα
είναι μια και βασίζεται όχι σε υπερφυσικά αλλά αποκλειστικά σε φυ-
σικά αίτια.
4. Τα κοσμικά αυτά φυσικά αίτια είναι σε θέση να τα διερευνήσει ο άν-
θρωπος με ορθολογική μέθοδο.
Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι είναι αυτοί που θα αποτινάξουν τα
υπολείμματα της μυθολογικής προσέγγισης της κοσμογονίας και θα α-
ντικαταστήσουν τα ονόματα των Θεών με λέξεις ουδέτερου γένους όπως
π. χ. το άπειρον ή τα εναντία. Αυτοί θα γενικεύσουν τις προσωπικές τους
γνώσεις και εμπειρίες μετατρέποντάς τες σε καθολικές αρχές και θεωρί-
ες. Για πρώτη φορά ο άνθρωπος εστιάζει την σκέψη του στην αλήθεια α-
ναζητώντας την υποκειμενική τάξη και σταθερότητα στην Φύση. Ο τρό-
πος προσέγγισης θα είναι ορθολογικός και κριτικός.
Στο σημείο αυτό, καλό θα είναι να αναφερθούμε στις διαφορές
που βρίσκουμε στον όρο ‘φύση’ στους Προσωκρατικούς και στον Αριστο-
τέλη. Στην αρχαιοελληνική προσωκρατική σκέψη η φύση υποδηλώνει
την δυναμική διεργασία της φυσικής εξέλιξης και ταυτόχρονα παραπέ-
μπει στην καταγωγή, στην πρώτη αρχή, στην έλευση στο Eίναι. Με αυτή
την δυναμική διεργασία ανάπτυξης των πραγμάτων θα προσπαθήσουν να
κατανοήσουν την σύσταση και τον πραγματικό χαρακτήρα τους. Αντίθετα
ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ‘φύση’ έχει χάσει τον δυναμισμό της και υπο-
δηλώνει την πραγματική υπόσταση ενός πράγματος σε τελική και ολο-
κληρωμένη εξέλιξη.
Η προσωκρατική φιλοσοφία περί φύσεως, εκτός από το φυσικό, α-
νόργανο σύμπαν και τα φυσικά φαινόμενα, περιλαμβάνει όλα τα έμβια
όντα και τον άνθρωπο σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Τόσο τις κοι-
νωνικές και τις βιολογικές, όσο και τις ηθικές και οντολογικές. Ο άνθρω-
πος είναι άρρητα συνδεδεμένος με την φύση και είναι ενσωματωμένος σε
αυτή. Βρίσκεται σε αμοιβαία αλληλεξάρτηση με αυτή.
Το επίτευγμα των Προσωκρατικών έγκειται στην ορθολογική θεώ-
ρηση του σύμπαντος. Ο άνθρωπος της εποχής αυτής βλέπει τον Κόσμο
σαν ένα ενιαίο και αδιαίρετο οργανικό σύνολο. Στο σύνολο αυτό, η φύση,
η κοινωνία και ο άνθρωπος, έχουν ενταχθεί αρμονικά και υπακούουν
στους ίδιους φυσικούς, βιολογικούς και κοινωνικούς νόμους. Για τον λό-
γο αυτόν τα πρώτα ερωτηματικά αφορούσαν την ίδια την κοσμογονία και
στην συνέχεια επεκτάθηκαν σε άλλα θέματα. Η μέθοδος προσέγγισης ή-
ταν κυρίως παραγωγική δηλαδή από το γενικό στο ειδικό.
Ο Heisenberg3 θεωρεί ότι υπάρχουν δύο τρόποι σύλληψης μιας
θεωρίας. Η ενόραση και η ορθή κρίση. Ενόραση και διαίσθηση συναντά-
με σε όλους τους λαούς. Ο κριτικός ορθολογισμός όμως συναντάται για
πρώτη φορά στους Προσωκρατικούς και είναι μοναδικό δικό τους επί-
τευγμα. Η παρατήρηση δεν οδηγεί οπωσδήποτε στην αλήθεια. Αντίθετα ο
συνδυασμός της ενόρασης με την ορθή κρίση που διακρίνει το πνεύμα
των προσωκρατικών αποτελεί έναν επίπονο τρόπο εκπόνησης μιας θεω-
Το πρώτο παράδειγμα στην ιστορία τέτοιας εκπόνησης θεωρίας εί-
ναι αναμφίβολα η θεωρία του Αναξίμανδρου τον 6ο αιώνα π. Χ. ότι η Γη
αιωρείται στο κενό. Την θεωρία αυτή ο Popper4 στο έργο του ‘Πίσω στους
Προσωκρατικούς’ την θεωρεί σαν την πλέον τολμηρή και επαναστατική
σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Το αξιοσημείωτο σε αυτή την θεω-
ρία είναι ότι η ενόραση και η λογική οδήγησαν τον Αναξίμανδρο στο σω-
στό συμπέρασμα ότι η Γη δεν μπορεί να στηρίζεται κάπου αλλά θα πρέ-
πει να αιωρείται.
Οι Προσωκρατικοί ήθελαν να κατανοήσουν και όχι να περιγρά-
ψουν την φύση. Είναι πολύ οξυδερκείς και διορατικοί και έχουν την δυ-
νατότητα να διαισθάνονται ότι αν ασχοληθούν με επιμέρους λεπτομέρειες
και πειραματικές αποδείξεις θα απόκλιναν από τον σκοπό τους που ήταν
ένας και μόνος. Το «ειδέναι» τον κόσμο στην ολότητά του. Το πόσο δίκαιο
είχαν θα το επισημάνει πολύ αργότερα με μια δόση πίκρας και νοσταλ-
γίας ο Heisenberg λέγοντας: « Όσο διευρύνεται το πεδίο που μας διανοί-
γεται στην φυσική, στη χημεία και στην αστρονομία τόσο περισσότερο
φροντίζουμε να αντικαθιστούμε τον όρο ‘φυσική εξήγηση’ με τον ταπεινό
όρο ‘φυσική περιγραφή’ και τόσο περισσότερο γίνεται αντιληπτό ότι η
πρόοδος αυτή δεν αναφέρεται σε άμεση γνώση, αλλά σε αναλυτική εμ-
βάθυνση. Με κάθε μεγάλη ανακάλυψη, και αυτό μπορούμε να το παρα-
κολουθήσει κανείς ιδίως στην σύγχρονη φυσική- μειώνονται οι απαιτή-
σεις των ερευνητών για μια κατανόηση του Κόσμου υπό την πρωταρχική
του έννοια».
Ο Popper στο έργο του ‘Πίσω στους Προσωκρατικούς’ μας λέγει ότι
το σημαντικό στοιχείο των Προσωκρατικών φιλοσόφων είναι το ότι αυτοί
ανέπτυξαν μεταξύ τους έναν κριτικό διάλογο τρόπον τινά. Ανέπτυξαν μια
‘συζήτηση’ που στηρίζονταν στην λογική και όχι σε δόγματα και προκα-
ταλήψεις. Αρέσκονταν σε μια σειρά επαγωγικών και παραγωγικών συλλο-
γισμών για να υποστηρίξουν το πλουραλιστικό και μονιστικό επιχείρημά
τους. Στο σημείο αυτό ο Popper βρίσκει το μεγαλείο των φιλοσόφων αυ-
τών. Είναι αντιδογματικοί. Χρησιμοποιούν την παραγωγική σκέψη που
μας βοηθά να υπερβούμε τα χάσματα και την αβεβαιότητα της επαγωγι-
κής. Με τον τρόπο αυτό, μέσω των φιλοσοφικών διαμαχών και του κριτι-
κού ‘διαλόγου’ πάνω στις θεωρίες που ανέπτυξαν, δημιούργησαν την δυ-
τική αντιδογματική παράδοση με τις ‘υποθέσεις’ και την ελεύθερη κριτι-
κή.
Σε αυτό το πλαίσιο όλοι οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι επιχείρησαν
να προσδιορίσουν το έσχατο ‘στοιχείο’ της υλικής πραγματικότητας. Με
τον τρόπο αυτό επιδίωκαν να βρουν την ουσία και την φύση των πραγμά-
των. 2ηλαδή ‘τι εστί το όν’. Όλοι οι φιλόσοφοι μετά από αυτούς σε αυτό
το ερώτημα θα προσπαθήσουν να απαντήσουν
Ας ακολουθήσουμε λοιπόν την χρονολογική εξέλιξη της σκέψης
των Προσωκρατικών και ας αισθανθούμε το μεγαλείο της σύλληψής τους.
Στην Ιωνία και συγκεκριμένα στην Μίλητο, μια από τις ευημερούσες πό-
ναι αναμφίβολα η θεωρία του Αναξίμανδρου τον 6ο αιώνα π. Χ. ότι η Γη
αιωρείται στο κενό. Την θεωρία αυτή ο Popper4 στο έργο του ‘Πίσω στους
Προσωκρατικούς’ την θεωρεί σαν την πλέον τολμηρή και επαναστατική
σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Το αξιοσημείωτο σε αυτή την θεω-
ρία είναι ότι η ενόραση και η λογική οδήγησαν τον Αναξίμανδρο στο σω-
στό συμπέρασμα ότι η Γη δεν μπορεί να στηρίζεται κάπου αλλά θα πρέ-
πει να αιωρείται.
Οι Προσωκρατικοί ήθελαν να κατανοήσουν και όχι να περιγρά-
ψουν την φύση. Είναι πολύ οξυδερκείς και διορατικοί και έχουν την δυ-
νατότητα να διαισθάνονται ότι αν ασχοληθούν με επιμέρους λεπτομέρειες
και πειραματικές αποδείξεις θα απόκλιναν από τον σκοπό τους που ήταν
ένας και μόνος. Το «ειδέναι» τον κόσμο στην ολότητά του. Το πόσο δίκαιο
είχαν θα το επισημάνει πολύ αργότερα με μια δόση πίκρας και νοσταλ-
γίας ο Heisenberg λέγοντας: « Όσο διευρύνεται το πεδίο που μας διανοί-
γεται στην φυσική, στη χημεία και στην αστρονομία τόσο περισσότερο
φροντίζουμε να αντικαθιστούμε τον όρο ‘φυσική εξήγηση’ με τον ταπεινό
όρο ‘φυσική περιγραφή’ και τόσο περισσότερο γίνεται αντιληπτό ότι η
πρόοδος αυτή δεν αναφέρεται σε άμεση γνώση, αλλά σε αναλυτική εμ-
βάθυνση. Με κάθε μεγάλη ανακάλυψη, και αυτό μπορούμε να το παρα-
κολουθήσει κανείς ιδίως στην σύγχρονη φυσική- μειώνονται οι απαιτή-
σεις των ερευνητών για μια κατανόηση του Κόσμου υπό την πρωταρχική
του έννοια».
Ο Popper στο έργο του ‘Πίσω στους Προσωκρατικούς’ μας λέγει ότι
το σημαντικό στοιχείο των Προσωκρατικών φιλοσόφων είναι το ότι αυτοί
ανέπτυξαν μεταξύ τους έναν κριτικό διάλογο τρόπον τινά. Ανέπτυξαν μια
‘συζήτηση’ που στηρίζονταν στην λογική και όχι σε δόγματα και προκα-
ταλήψεις. Αρέσκονταν σε μια σειρά επαγωγικών και παραγωγικών συλλο-
γισμών για να υποστηρίξουν το πλουραλιστικό και μονιστικό επιχείρημά
τους. Στο σημείο αυτό ο Popper βρίσκει το μεγαλείο των φιλοσόφων αυ-
τών. Είναι αντιδογματικοί. Χρησιμοποιούν την παραγωγική σκέψη που
μας βοηθά να υπερβούμε τα χάσματα και την αβεβαιότητα της επαγωγι-
κής. Με τον τρόπο αυτό, μέσω των φιλοσοφικών διαμαχών και του κριτι-
κού ‘διαλόγου’ πάνω στις θεωρίες που ανέπτυξαν, δημιούργησαν την δυ-
τική αντιδογματική παράδοση με τις ‘υποθέσεις’ και την ελεύθερη κριτι-
κή.
Σε αυτό το πλαίσιο όλοι οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι επιχείρησαν
να προσδιορίσουν το έσχατο ‘στοιχείο’ της υλικής πραγματικότητας. Με
τον τρόπο αυτό επιδίωκαν να βρουν την ουσία και την φύση των πραγμά-
των. 2ηλαδή ‘τι εστί το όν’. Όλοι οι φιλόσοφοι μετά από αυτούς σε αυτό
το ερώτημα θα προσπαθήσουν να απαντήσουν
Ας ακολουθήσουμε λοιπόν την χρονολογική εξέλιξη της σκέψης
των Προσωκρατικών και ας αισθανθούμε το μεγαλείο της σύλληψής τους.
Στην Ιωνία και συγκεκριμένα στην Μίλητο, μια από τις ευημερούσες πό-
λεις του 6ου π. Χ. αιώνα ο Θαλής5, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης θα
αρθρώσουν τον πρώτο φιλοσοφικό λόγο:
«Αναξίμανδρος….αρχήν….είρηκε των όντων το άπειρον….εξ ων δε
η γένεσις έστι τοις ούσι, και την φθοράν εις ταύτα γίγνεσθαι κατά το χρε-
ών διδόναι γαρ αυτά δίκην και τίσιν αλλήλοις της αδικίας κατά του χρό-
νου τάξιν.». Αυτό το μικρό απόσπασμα του Αναξίμανδρου θεωρείτε ως το
πρώτο κείμενο, η αρχαιότερη έκφραση της δυτικής φιλοσοφίας.
Σαν πρώτη αρχή ο Θαλής θα προτείνει το ‘Ύδωρ’, ο Αναξίμανδρος
το ‘άπειρο’ και ο Αναξιμένης τον ‘αέρα’. Για αυτούς η πρωταρχική ουσία
δεν υποδηλώνει μόνο την σύσταση αλλά η ίδια ενέχει και την ικανότητα
αλλαγής και εξέλιξης σε όλες τις εκφάνσεις του φυσικού κόσμου. Η πρω-
ταρχική ουσία είναι αυτοκινούμενη και αιώνια.
Την ίδια εποχή ο Πυθαγόρας στον Κρότωνα ιδρύει την αδελφότητα.
Είναι η πρώτη φιλοσοφική σχολή που ιδρύεται στην Ελλάδα. Οι Πυθα-
γόρειοι θα επιδιώξουν να δώσουν ένα βαθύτερο νόημα και θρησκευτικό
περιεχόμενο στην ζωή του ανθρώπου. Η απάντηση στην ερώτηση για την
πρώτη αρχή δεν θα αναζητηθεί στην ύλη αλλά στην μορφή και στις σχέ-
σεις των όντων. Αυτές οι σχέσεις για πρώτη φορά θα διατυπωθούν ποσο-
τικά, με μαθηματικά μέσα. Εμφανίζουν κατά συνέπεια μια στροφή του
πνεύματος από την αναζήτηση φυσικών εξηγήσεων σε περισσότερο αφη-
ρημένες έννοιες όπως είναι αυτές των μαθηματικών.
Λίγο αργότερα ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος θα κηρύξει για πρώτη
φορά τον ‘έναν θεόν’ κατά τρόπο αποφατικό. Αποκηρύσσει με τον τρόπο
αυτόν την ανθρωπομορφική άποψη για τον χαρακτήρα του θείου. Στον
πνευματικό τομέα θα θεωρηθεί ο πρώτος αναμορφωτής. Θα εισαγάγει την
ανθρωποκεντρική θεωρία καλώντας για πρώτη φορά τους ανθρώπους μό-
νοι τους να πορευθούν προς την πρόοδο, το διαρκώς καλλίτερο, το «άμει-
νον», σαν υπεύθυνα άτομα μακριά από τους θεούς και την θεϊκή παρέμ-
βαση. Παράλληλα θα θέσει τα όρια της ανθρώπινης προόδου και γνώσης
και θα επισημάνει πρώτος την διαφορά μεταξύ απόλυτης και φαινόμενης
αλήθειας. Το πρόβλημα αυτό, θεμελιώδες μέχρι τις μέρες μας για την
φιλοσοφία, θα απασχολήσει τον Ηράκλειτο και τον Παρμενίδη.
Η θεωρία των τριών Μιλησίων για την πρώτη αρχή δημιουργεί τις
πρώτες απορίες στις διάνοιες της εποχής. Η σχέση των αισθήσεων με την
πραγματικότητα και η σχέση του «είναι» προς το «γίγνεσθαι» θα απασχο-
λήσει τους δύο επόμενους στοχαστές που θα δώσουν τις δικές τους απα-
ντήσεις με δύο διαμετρικά αντίθετους δρόμους. Τον Ηράκλειτο και τον
Παρμενίδη. Από τότε και μέχρι σήμερα καμία ευρωπαϊκή φιλοσοφική
σκέψη δεν θα μπορέσει να αγνοήσει το έργο τους.
Ο Ηράκλειτος θα θεωρήσει την αέναη κυκλική αλλαγή και κίνηση
σαν την μόνη πραγματικότητα. Αρνείται να δεχθεί την ύλη σαν το στατικό
υπόβαθρο της Αλήθειας όπως και την απλή αισθητήρια αντίληψη αν αυ-
τή δεν ελέγχεται από την λογική. Το πρόβλημα της αυτογνωσίας και της
αρθρώσουν τον πρώτο φιλοσοφικό λόγο:
«Αναξίμανδρος….αρχήν….είρηκε των όντων το άπειρον….εξ ων δε
η γένεσις έστι τοις ούσι, και την φθοράν εις ταύτα γίγνεσθαι κατά το χρε-
ών διδόναι γαρ αυτά δίκην και τίσιν αλλήλοις της αδικίας κατά του χρό-
νου τάξιν.». Αυτό το μικρό απόσπασμα του Αναξίμανδρου θεωρείτε ως το
πρώτο κείμενο, η αρχαιότερη έκφραση της δυτικής φιλοσοφίας.
Σαν πρώτη αρχή ο Θαλής θα προτείνει το ‘Ύδωρ’, ο Αναξίμανδρος
το ‘άπειρο’ και ο Αναξιμένης τον ‘αέρα’. Για αυτούς η πρωταρχική ουσία
δεν υποδηλώνει μόνο την σύσταση αλλά η ίδια ενέχει και την ικανότητα
αλλαγής και εξέλιξης σε όλες τις εκφάνσεις του φυσικού κόσμου. Η πρω-
ταρχική ουσία είναι αυτοκινούμενη και αιώνια.
Την ίδια εποχή ο Πυθαγόρας στον Κρότωνα ιδρύει την αδελφότητα.
Είναι η πρώτη φιλοσοφική σχολή που ιδρύεται στην Ελλάδα. Οι Πυθα-
γόρειοι θα επιδιώξουν να δώσουν ένα βαθύτερο νόημα και θρησκευτικό
περιεχόμενο στην ζωή του ανθρώπου. Η απάντηση στην ερώτηση για την
πρώτη αρχή δεν θα αναζητηθεί στην ύλη αλλά στην μορφή και στις σχέ-
σεις των όντων. Αυτές οι σχέσεις για πρώτη φορά θα διατυπωθούν ποσο-
τικά, με μαθηματικά μέσα. Εμφανίζουν κατά συνέπεια μια στροφή του
πνεύματος από την αναζήτηση φυσικών εξηγήσεων σε περισσότερο αφη-
ρημένες έννοιες όπως είναι αυτές των μαθηματικών.
Λίγο αργότερα ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος θα κηρύξει για πρώτη
φορά τον ‘έναν θεόν’ κατά τρόπο αποφατικό. Αποκηρύσσει με τον τρόπο
αυτόν την ανθρωπομορφική άποψη για τον χαρακτήρα του θείου. Στον
πνευματικό τομέα θα θεωρηθεί ο πρώτος αναμορφωτής. Θα εισαγάγει την
ανθρωποκεντρική θεωρία καλώντας για πρώτη φορά τους ανθρώπους μό-
νοι τους να πορευθούν προς την πρόοδο, το διαρκώς καλλίτερο, το «άμει-
νον», σαν υπεύθυνα άτομα μακριά από τους θεούς και την θεϊκή παρέμ-
βαση. Παράλληλα θα θέσει τα όρια της ανθρώπινης προόδου και γνώσης
και θα επισημάνει πρώτος την διαφορά μεταξύ απόλυτης και φαινόμενης
αλήθειας. Το πρόβλημα αυτό, θεμελιώδες μέχρι τις μέρες μας για την
φιλοσοφία, θα απασχολήσει τον Ηράκλειτο και τον Παρμενίδη.
Η θεωρία των τριών Μιλησίων για την πρώτη αρχή δημιουργεί τις
πρώτες απορίες στις διάνοιες της εποχής. Η σχέση των αισθήσεων με την
πραγματικότητα και η σχέση του «είναι» προς το «γίγνεσθαι» θα απασχο-
λήσει τους δύο επόμενους στοχαστές που θα δώσουν τις δικές τους απα-
ντήσεις με δύο διαμετρικά αντίθετους δρόμους. Τον Ηράκλειτο και τον
Παρμενίδη. Από τότε και μέχρι σήμερα καμία ευρωπαϊκή φιλοσοφική
σκέψη δεν θα μπορέσει να αγνοήσει το έργο τους.
Ο Ηράκλειτος θα θεωρήσει την αέναη κυκλική αλλαγή και κίνηση
σαν την μόνη πραγματικότητα. Αρνείται να δεχθεί την ύλη σαν το στατικό
υπόβαθρο της Αλήθειας όπως και την απλή αισθητήρια αντίληψη αν αυ-
τή δεν ελέγχεται από την λογική. Το πρόβλημα της αυτογνωσίας και της
αυτοσυνειδησίας παίρνει υπόσταση. Για αυτόν πραγματική υπόσταση δεν
έχει η ύλη, τα πράγματα αλλά οι «διεργασίες» που έγκειται στη αέναη
διαλεκτική σύγκρουση και σύνθεση αντίθετων τάσεων. Σε στιγμές ισορ-
ροπίας παρουσιάζεται σχετική σταθερότητα. Η εναλλάξ υπεροχή της μιας
ή της άλλης τάσης οδηγεί στην συνεχή ροή και κυκλική φθορά και γέν-
νηση των πάντων. Αιώνιος είναι μόνο ο «Λόγος» ο οποίος ελέγχει τη κίνη-
ση και την αλλαγή καθώς και το κατ’ εξοχήν φυσικό φαινόμενο που εκ-
φράζει την μεταβολή «το Πυρ».
Ο Παρμενίδης ο Ελεάτης έχει σαν αφετηρία τις σκέψεις του Ηρά-
κλειτου. Ο δρόμος όμως της Αλήθειας είναι διαφορετικός για αυτόν. Ο
Κόσμος είναι για τον Παρμενίδη ομογενής, αδιαίρετος, ακίνητος και αμε-
τάβλητος. Είναι η πρώτη φορά που η ανθρώπινη σκέψη ερευνά την Αλή-
θεια με οντολογικά κριτήρια και για πρώτη φορά ορίζεται ένας νοητός
κόσμος ανεξάρτητος από τις αισθήσεις. Ο Κόσμος αυτός είναι για τον
Παρμενίδη ο πραγματικός Κόσμος. Η θεώρησή του βασίζεται στην μετα-
φυσική άποψη ότι : «έστι γαρ είναι, μηδέν δ’ ουκ έστι». Άρα αφού δεν υ-
πάρχει κενό ο Κόσμος είναι ενιαίος και συμπαγής και κατά συνέπεια δεν
υπάρχει καμία κίνηση ούτε επιμέρους τμήματα. Αυτά όλα δεν επιτρέ-
πουν την ύπαρξη της αλλαγής. Το ον, θα πει ο Παρμενίδης ούτε ήταν πο-
τέ ούτε θα είναι γιατί είναι τώρα όλο μαζί ένα, συνεχές, προσέτι ακίνητο,
χωρίς αρχή και τέλος.
Οι απόψεις του Ηράκλειτου και του Παρμενίδη καλούν τον άν-
θρωπο να χάσει κάθε εμπιστοσύνη στην αισθητήρια αντίληψη που κάνει
τον κόσμο αληθινό. Αυτό γίνεται αποδεκτό δύσκολα. Ο Εμπεδοκλής, ο
Αναξαγόρας και ο 2ημόκριτος θα προσπαθήσουν να δώσουν νέες ερμη-
νείες για την κίνηση και την αλλαγή που παρατηρείται στο αισθητό. Θα
παραιτηθούν από τις θεωρίες για μια αρχή των Μιλησίων και θα αναπτύ-
ξουν νέες πολυαρχικές θεωρίες οι οποίες θα περιέχουν για πρώτη φορά
κινητικές αρχές.
Ο Εμπεδοκλής θεωρεί ότι υπάρχουν τέσσερις οντότητες ή στοιχεία.
Τα «ριζώματα». Η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά. Μέσω των συνδυα-
σμών σε διαφορετικές αναλογίες των τεσσάρων στοιχείων εκφράζεται η
πολλαπλότητα των μορφών του Κόσμου. Οι συνδυασμοί αυτοί πραγμα-
τοποιούνται μέσω δύο κινητικών αρχών της Φιλότητας και του Νείκους.
Την ίδια περίπου εποχή ο Αναξαγόρας θα θεωρήσει τα «σπέρματα»
σαν επιμέρους οντότητες και για πρώτη φορά θα καθορίσει σαν κινούμε-
νη αρχή τον Νου. Είναι η πρώτη φορά που εκφράζεται ο δυϊσμός πνεύ-
ματος – ύλης. Είναι σε όλους μας γνωστό πόσο επηρέασε ο δυϊσμός αυ-
τός την φιλοσοφική σκέψη γενικότερα.
Οι ατομικοί Λεύκιππος και 2ημόκριτος θα ακολουθήσουν έναν
διαφορετικό πιο επιστημονικό δρόμο. Θα υποστηρίξουν ότι το κενό, δη-
λαδή το ‘μη είναι’, υπάρχει. Για αυτούς τα στοιχεία που υπάρχουν είναι
δύο. Το «πλήρες» και το «κενόν». Το πρώτο το ονόμασαν «ον» το δεύτερο
«μη ον». Τις πρώτες αυτές αρχές θα τις θεωρήσουν άτμητες και τα ελάχι-
στα σωματίδια θα τα ονομάσουν «άτομα». Η ατομική θεωρία που εξηγεί
αιτιοκρατικά την κίνηση και την μεταβολή θα παίξει καθοριστικό ρόλο
στην εξέλιξη της επιστήμης μέχρι σήμερα.
Ανακεφαλαιώνοντας δεν θα ήταν άτοπο να πούμε ότι η ιστορία της
Προσωκρατικής φιλοσοφίας, όπως την συναντούμε στις διάφορες πηγές,
έχει η ύλη, τα πράγματα αλλά οι «διεργασίες» που έγκειται στη αέναη
διαλεκτική σύγκρουση και σύνθεση αντίθετων τάσεων. Σε στιγμές ισορ-
ροπίας παρουσιάζεται σχετική σταθερότητα. Η εναλλάξ υπεροχή της μιας
ή της άλλης τάσης οδηγεί στην συνεχή ροή και κυκλική φθορά και γέν-
νηση των πάντων. Αιώνιος είναι μόνο ο «Λόγος» ο οποίος ελέγχει τη κίνη-
ση και την αλλαγή καθώς και το κατ’ εξοχήν φυσικό φαινόμενο που εκ-
φράζει την μεταβολή «το Πυρ».
Ο Παρμενίδης ο Ελεάτης έχει σαν αφετηρία τις σκέψεις του Ηρά-
κλειτου. Ο δρόμος όμως της Αλήθειας είναι διαφορετικός για αυτόν. Ο
Κόσμος είναι για τον Παρμενίδη ομογενής, αδιαίρετος, ακίνητος και αμε-
τάβλητος. Είναι η πρώτη φορά που η ανθρώπινη σκέψη ερευνά την Αλή-
θεια με οντολογικά κριτήρια και για πρώτη φορά ορίζεται ένας νοητός
κόσμος ανεξάρτητος από τις αισθήσεις. Ο Κόσμος αυτός είναι για τον
Παρμενίδη ο πραγματικός Κόσμος. Η θεώρησή του βασίζεται στην μετα-
φυσική άποψη ότι : «έστι γαρ είναι, μηδέν δ’ ουκ έστι». Άρα αφού δεν υ-
πάρχει κενό ο Κόσμος είναι ενιαίος και συμπαγής και κατά συνέπεια δεν
υπάρχει καμία κίνηση ούτε επιμέρους τμήματα. Αυτά όλα δεν επιτρέ-
πουν την ύπαρξη της αλλαγής. Το ον, θα πει ο Παρμενίδης ούτε ήταν πο-
τέ ούτε θα είναι γιατί είναι τώρα όλο μαζί ένα, συνεχές, προσέτι ακίνητο,
χωρίς αρχή και τέλος.
Οι απόψεις του Ηράκλειτου και του Παρμενίδη καλούν τον άν-
θρωπο να χάσει κάθε εμπιστοσύνη στην αισθητήρια αντίληψη που κάνει
τον κόσμο αληθινό. Αυτό γίνεται αποδεκτό δύσκολα. Ο Εμπεδοκλής, ο
Αναξαγόρας και ο 2ημόκριτος θα προσπαθήσουν να δώσουν νέες ερμη-
νείες για την κίνηση και την αλλαγή που παρατηρείται στο αισθητό. Θα
παραιτηθούν από τις θεωρίες για μια αρχή των Μιλησίων και θα αναπτύ-
ξουν νέες πολυαρχικές θεωρίες οι οποίες θα περιέχουν για πρώτη φορά
κινητικές αρχές.
Ο Εμπεδοκλής θεωρεί ότι υπάρχουν τέσσερις οντότητες ή στοιχεία.
Τα «ριζώματα». Η γη, το νερό, ο αέρας και η φωτιά. Μέσω των συνδυα-
σμών σε διαφορετικές αναλογίες των τεσσάρων στοιχείων εκφράζεται η
πολλαπλότητα των μορφών του Κόσμου. Οι συνδυασμοί αυτοί πραγμα-
τοποιούνται μέσω δύο κινητικών αρχών της Φιλότητας και του Νείκους.
Την ίδια περίπου εποχή ο Αναξαγόρας θα θεωρήσει τα «σπέρματα»
σαν επιμέρους οντότητες και για πρώτη φορά θα καθορίσει σαν κινούμε-
νη αρχή τον Νου. Είναι η πρώτη φορά που εκφράζεται ο δυϊσμός πνεύ-
ματος – ύλης. Είναι σε όλους μας γνωστό πόσο επηρέασε ο δυϊσμός αυ-
τός την φιλοσοφική σκέψη γενικότερα.
Οι ατομικοί Λεύκιππος και 2ημόκριτος θα ακολουθήσουν έναν
διαφορετικό πιο επιστημονικό δρόμο. Θα υποστηρίξουν ότι το κενό, δη-
λαδή το ‘μη είναι’, υπάρχει. Για αυτούς τα στοιχεία που υπάρχουν είναι
δύο. Το «πλήρες» και το «κενόν». Το πρώτο το ονόμασαν «ον» το δεύτερο
«μη ον». Τις πρώτες αυτές αρχές θα τις θεωρήσουν άτμητες και τα ελάχι-
στα σωματίδια θα τα ονομάσουν «άτομα». Η ατομική θεωρία που εξηγεί
αιτιοκρατικά την κίνηση και την μεταβολή θα παίξει καθοριστικό ρόλο
στην εξέλιξη της επιστήμης μέχρι σήμερα.
Ανακεφαλαιώνοντας δεν θα ήταν άτοπο να πούμε ότι η ιστορία της
Προσωκρατικής φιλοσοφίας, όπως την συναντούμε στις διάφορες πηγές,
είναι μια διαλεκτική φιλοσοφική διαμάχη. Αυτή η διαμάχη έχει δύο
πλευρές. Από την μια οι θεωρητικοί της ενότητας με πρώτους τους Ελεά-
τες και από την άλλη οι θεωρητικοί της πολλαπλότητας του σύμπαντος.
Ο μονιστής Παρμενίδης χρησιμοποιεί Πυθαγόρεια σημεία για να ασκή-
σει κριτική στην υλική μονάδα των Ιώνων, του πυθαγορείων και του Η-
ράκλειτου. Στην συνέχεια ο Ζήνων και ο Μέλισσος παίρνουν την μονάδα
των συγχρόνων τους πλουραλιστών Εμπεδοκλή και Αναξαγόρα για να
δείξουν ότι αυτή αφού διαιρείται άπειρες φορές δεν ικανοποιεί τους Ελε-
άτες και την θεωρία τους. Τέλος οι πλουραλιστές Ατομικοί αφού ενέδω-
σαν στην Ελεατική λογική και χρησιμοποίησαν τα ‘ατομικά μεγέθη’ προ-
σπάθησαν να ανασκευάσουν την ελεατική θεωρία.
Η ιστορία λοιπόν της προσωκρατικής φιλοσοφίας δεν είναι τίποτε
άλλο περά μια διαρκής φιλοσοφική διαμάχη. Από τον πλατωνικό ‘Σοφι-
στή’ και μετά η αρχαία αυτή φιλοσοφική διαμάχη στην σύγχρονη βι-
βλιογραφία θα γίνει γνωστή σαν ‘διαμάχη μεταξύ πλουραλιστών και μο-
νιστών’. Είναι επίσης γνωστή σαν διαμάχη μεταξύ υλιστών και ιδεαλι-
στών. Μεταξύ του Κόσμου του Ηράκλειτου και του Κόσμου του Παρμενί-
δη. Μεταξύ του Κόσμου του ‘γίγνεσθαι’ και του Κόσμου του ‘Είναι’.
Ολοκληρωμένα έργα των Προσωκρατικών φιλοσόφων δεν έχουν
διασωθεί. Έχουμε ελάχιστα και διάσπαρτα, ασύνδετα μεταξύ τους εδά-
φια. Μερικά από αυτά θα τα συναντήσουμε σε έργα μετασωκρατικών φι-
λοσόφων ή μεταγενέστερων σχολιαστών. Ένας από αυτούς είναι ο Αριστο-
τέλης. Αυτός βλέπει την σκέψη των φιλοσόφων αυτών σαν ένα ατελές
προμήνυμα της δικής του φιλοσοφίας. Στο έργο του ‘Μετά τα Φυσικά’
σχηματοποιεί τον προσωκρατικό στοχασμό σύμφωνα με τις ανάγκες της
δικής του σκέψης. Μας δείχνει όχι τι δίδαξαν αλλά τι απαντήσεις θα έδι-
ναν αυτοί στο δικό του πρόβλημα.
Ο Θεόφραστος έγραψε μια ιστορία της φιλοσοφίας. Έχει τίτλο
«Φυσικών 2όξαι». Οι πρώτοι φιλόσοφοι παρουσιάζονται μέσα από το αρι-
στοτελικό και περιπατητικό πνεύμα. Θα ακολουθήσει ο 2ιογένης Λαέρ-
τιος με το έργο του ‘Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων’
στο οποίο θα βρούμε εκτενείς αναφορές για αυτούς.
Τα κείμενα μέσα από τα οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε την
σκέψη των Προσωκρατικών χωρίζονται σε δύο κατηγορίες.
1. Τα αυθεντικά και γνήσια αποσπάσματα. Εδώ θα πρέπει να αποτίσου-
με φόρο τιμής στο έργο του Diel6 και του συνεχιστή του Kranz7 για
την συλλογή και αξιολόγηση των αποσπασμάτων.
2. Τις έμμεσες πληροφορίες
Είναι πάντως γεγονός ότι οι Προσωκρατικοί είναι σε μας γνωστοί
μόνο μέσα από τα αποσπάσματα. Τα κείμενα αυτά πρέπει να τα χρησι-
πλευρές. Από την μια οι θεωρητικοί της ενότητας με πρώτους τους Ελεά-
τες και από την άλλη οι θεωρητικοί της πολλαπλότητας του σύμπαντος.
Ο μονιστής Παρμενίδης χρησιμοποιεί Πυθαγόρεια σημεία για να ασκή-
σει κριτική στην υλική μονάδα των Ιώνων, του πυθαγορείων και του Η-
ράκλειτου. Στην συνέχεια ο Ζήνων και ο Μέλισσος παίρνουν την μονάδα
των συγχρόνων τους πλουραλιστών Εμπεδοκλή και Αναξαγόρα για να
δείξουν ότι αυτή αφού διαιρείται άπειρες φορές δεν ικανοποιεί τους Ελε-
άτες και την θεωρία τους. Τέλος οι πλουραλιστές Ατομικοί αφού ενέδω-
σαν στην Ελεατική λογική και χρησιμοποίησαν τα ‘ατομικά μεγέθη’ προ-
σπάθησαν να ανασκευάσουν την ελεατική θεωρία.
Η ιστορία λοιπόν της προσωκρατικής φιλοσοφίας δεν είναι τίποτε
άλλο περά μια διαρκής φιλοσοφική διαμάχη. Από τον πλατωνικό ‘Σοφι-
στή’ και μετά η αρχαία αυτή φιλοσοφική διαμάχη στην σύγχρονη βι-
βλιογραφία θα γίνει γνωστή σαν ‘διαμάχη μεταξύ πλουραλιστών και μο-
νιστών’. Είναι επίσης γνωστή σαν διαμάχη μεταξύ υλιστών και ιδεαλι-
στών. Μεταξύ του Κόσμου του Ηράκλειτου και του Κόσμου του Παρμενί-
δη. Μεταξύ του Κόσμου του ‘γίγνεσθαι’ και του Κόσμου του ‘Είναι’.
Ολοκληρωμένα έργα των Προσωκρατικών φιλοσόφων δεν έχουν
διασωθεί. Έχουμε ελάχιστα και διάσπαρτα, ασύνδετα μεταξύ τους εδά-
φια. Μερικά από αυτά θα τα συναντήσουμε σε έργα μετασωκρατικών φι-
λοσόφων ή μεταγενέστερων σχολιαστών. Ένας από αυτούς είναι ο Αριστο-
τέλης. Αυτός βλέπει την σκέψη των φιλοσόφων αυτών σαν ένα ατελές
προμήνυμα της δικής του φιλοσοφίας. Στο έργο του ‘Μετά τα Φυσικά’
σχηματοποιεί τον προσωκρατικό στοχασμό σύμφωνα με τις ανάγκες της
δικής του σκέψης. Μας δείχνει όχι τι δίδαξαν αλλά τι απαντήσεις θα έδι-
ναν αυτοί στο δικό του πρόβλημα.
Ο Θεόφραστος έγραψε μια ιστορία της φιλοσοφίας. Έχει τίτλο
«Φυσικών 2όξαι». Οι πρώτοι φιλόσοφοι παρουσιάζονται μέσα από το αρι-
στοτελικό και περιπατητικό πνεύμα. Θα ακολουθήσει ο 2ιογένης Λαέρ-
τιος με το έργο του ‘Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων’
στο οποίο θα βρούμε εκτενείς αναφορές για αυτούς.
Τα κείμενα μέσα από τα οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε την
σκέψη των Προσωκρατικών χωρίζονται σε δύο κατηγορίες.
1. Τα αυθεντικά και γνήσια αποσπάσματα. Εδώ θα πρέπει να αποτίσου-
με φόρο τιμής στο έργο του Diel6 και του συνεχιστή του Kranz7 για
την συλλογή και αξιολόγηση των αποσπασμάτων.
2. Τις έμμεσες πληροφορίες
Είναι πάντως γεγονός ότι οι Προσωκρατικοί είναι σε μας γνωστοί
μόνο μέσα από τα αποσπάσματα. Τα κείμενα αυτά πρέπει να τα χρησι-
μοποιεί κανείς με προσοχή και επιφύλαξη, με λεπτό νου και με ελεγχό-
μενη φαντασία.
Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση αυτή και συνοψίζοντας αυτά
που έχουμε αναφέρει μπορούμε να πούμε τα παρακάτω:
• Οι Προσωκρατικοί πρώτοι έθεσαν τα καίρια φιλοσοφικά και επιστη-
μονικά ερωτήματα τα οποία έκτοτε απασχολούν τον δυτικό στοχασμό.
• Θεμελίωσαν πρώτοι την παράδοση της κριτικής και όχι της δογματι-
κής διερεύνησης χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε επιστήμη.
• Υπέδειξαν πρώτοι νοητικά εργαλεία και ποιοτικές μεθόδους προσέγγι-
σης και κατανόησης του φυσικού κόσμου που χρησιμοποιούνται μέ-
χρι και σήμερα.
• Έδωσαν απαντήσεις καθοδηγούμενοι από έναν εκπληκτικό συνδυα-
σμό ορθολογισμού, ενόρασης και παρατήρησης. 2εν χρησιμοποίη-
σαν, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις, το πείραμα.
Στην μη χρησιμοποίηση του πειράματος συναντούμε την διαφορά
μεταξύ του Προσωκρατικού στοχασμού και της φυσικής επιστήμης. Το
πείραμα και η μέτρηση έχουν ιδιαίτερο ρόλο στην αποδοχή ή την απόρ-
ριψη μιας θεωρίας. Οποιαδήποτε επομένως σύμπτωση των προσωκρατι-
κών θεωριών με σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες πηγάζουν από διαφο-
ρετικές μεθόδους προσέγγισης και ερμηνείας. Θα ήταν για τον λόγο αυτό
σοβαρό σφάλμα να θεωρηθούν οι δεύτερες σαν συνέχεια και πειραματι-
κή επιβεβαίωση των πρώτων.
μενη φαντασία.
Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση αυτή και συνοψίζοντας αυτά
που έχουμε αναφέρει μπορούμε να πούμε τα παρακάτω:
• Οι Προσωκρατικοί πρώτοι έθεσαν τα καίρια φιλοσοφικά και επιστη-
μονικά ερωτήματα τα οποία έκτοτε απασχολούν τον δυτικό στοχασμό.
• Θεμελίωσαν πρώτοι την παράδοση της κριτικής και όχι της δογματι-
κής διερεύνησης χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε επιστήμη.
• Υπέδειξαν πρώτοι νοητικά εργαλεία και ποιοτικές μεθόδους προσέγγι-
σης και κατανόησης του φυσικού κόσμου που χρησιμοποιούνται μέ-
χρι και σήμερα.
• Έδωσαν απαντήσεις καθοδηγούμενοι από έναν εκπληκτικό συνδυα-
σμό ορθολογισμού, ενόρασης και παρατήρησης. 2εν χρησιμοποίη-
σαν, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις, το πείραμα.
Στην μη χρησιμοποίηση του πειράματος συναντούμε την διαφορά
μεταξύ του Προσωκρατικού στοχασμού και της φυσικής επιστήμης. Το
πείραμα και η μέτρηση έχουν ιδιαίτερο ρόλο στην αποδοχή ή την απόρ-
ριψη μιας θεωρίας. Οποιαδήποτε επομένως σύμπτωση των προσωκρατι-
κών θεωριών με σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες πηγάζουν από διαφο-
ρετικές μεθόδους προσέγγισης και ερμηνείας. Θα ήταν για τον λόγο αυτό
σοβαρό σφάλμα να θεωρηθούν οι δεύτερες σαν συνέχεια και πειραματι-
κή επιβεβαίωση των πρώτων.
1 Θεόφιλος Βέικος. (1936-1995) Καθηγητής της ιστορίας της φιλοσοφίας στα Πανεπιστήμια Ιωαννί-
νων και Αθηνών με μεγάλο συγγραφικό και ερευνητικό έργο.
2F. Nietzsche. Γερμανός φιλόσοφος και ποιητής. Γεννήθηκε το 1844 και πέθανε το 1900. Καθηγητής
ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Εμπνεύστηκε από τον αρχαίο Ελληνικό πολι-
τισμό και την φιλοσοφία του Σοπενάουερ.
νων και Αθηνών με μεγάλο συγγραφικό και ερευνητικό έργο.
2F. Nietzsche. Γερμανός φιλόσοφος και ποιητής. Γεννήθηκε το 1844 και πέθανε το 1900. Καθηγητής
ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Εμπνεύστηκε από τον αρχαίο Ελληνικό πολι-
τισμό και την φιλοσοφία του Σοπενάουερ.
3Heisenberg. Γερμανός φυσικός που γεννήθηκε το 1901 και πέθανε το 1976. Από τους θεμελιωτές της Κβαντικής Φυσικής. Τιμήθηκε με το βραβείο Nobel το 1932.
4 Popper Κ. (1902 -1989). Βρετανός, αυστριακής καταγωγής φιλόσοφος Αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους διανοητές του 20ου αιώνα
5 Υπάρχει μια διαμάχη μεταξύ των ερευνητών για την κατάταξη του Θαλή στους φιλοσόφους. Τα
στοιχεία και οι πηγές που έχουμε για αυτόν δεν είναι αρκετά ώστε να μπορεί να διατυπωθεί ολοκλη-
ρωμένη και τεκμηριωμένη άποψη. Κύριο εμπόδιο είναι η μη ύπαρξη κάποιου έργου από αυτόν. Η Παράδοση που θέλει την συγγραφή από τον Θαλή έργου με τίτλο ‘Περί Φύσεως’ δεν είναι αποδεκτή διότι το έργο αυτό δεν υπήρχε ούτε την εποχή του Αριστοτέλη, ο οποίος αγνοεί την ύπαρξή του. Στην μονογραφία αυτή θα συμπεριλάβουμε τον Θαλή στους Προσωκρατικούς Φιλοσόφους αν και θεωρούμε ότι η θέση του είναι στους Σοφούς και ότι ο πρώτος Φιλόσοφος είναι ο Αναξίμανδρος.
στοιχεία και οι πηγές που έχουμε για αυτόν δεν είναι αρκετά ώστε να μπορεί να διατυπωθεί ολοκλη-
ρωμένη και τεκμηριωμένη άποψη. Κύριο εμπόδιο είναι η μη ύπαρξη κάποιου έργου από αυτόν. Η Παράδοση που θέλει την συγγραφή από τον Θαλή έργου με τίτλο ‘Περί Φύσεως’ δεν είναι αποδεκτή διότι το έργο αυτό δεν υπήρχε ούτε την εποχή του Αριστοτέλη, ο οποίος αγνοεί την ύπαρξή του. Στην μονογραφία αυτή θα συμπεριλάβουμε τον Θαλή στους Προσωκρατικούς Φιλοσόφους αν και θεωρούμε ότι η θέση του είναι στους Σοφούς και ότι ο πρώτος Φιλόσοφος είναι ο Αναξίμανδρος.
6 Diels H. (1848 –1922) Γερμανός φιλόλογος γνωστός για την μελέτη του επί των προσωκρατικών
φιλοσόφων και ιδιαίτερα του Εμπεδοκλή. Συνέλεξε και αξιολόγησε τα αποσπάσματα των έργων των
φιλοσόφων αυτών.
7 Kranz Β. Γερμανός φιλόλογος, γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1884 και πέθανε τον Σεπτέμβριο του
1960. Συνέγραψε φιλολογικά έργα, μελέτες και άρθρα, ενώ ιδιαίτερα γνωστός είναι για τη συμμετοχήτου στην έκδοση των "Προσωκρατικών" του H. Diels
φιλοσόφων και ιδιαίτερα του Εμπεδοκλή. Συνέλεξε και αξιολόγησε τα αποσπάσματα των έργων των
φιλοσόφων αυτών.
7 Kranz Β. Γερμανός φιλόλογος, γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1884 και πέθανε τον Σεπτέμβριο του
1960. Συνέγραψε φιλολογικά έργα, μελέτες και άρθρα, ενώ ιδιαίτερα γνωστός είναι για τη συμμετοχήτου στην έκδοση των "Προσωκρατικών" του H. Diels
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
• ΒΑΜΒΑΚΑΣ Κ, Οι θεμελιωτές της 2υτικής σκέψης, εκδ. ΠΕΚ, Ηράκλειο 2001
• ΒΕΪΚΟΣ Θ, Οι Προσωκρατικοί, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998
• ΚΕΛΕΣΙ2ΟΥ Α, Μελετήματα Προσωκρατικής Ηθικής, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1994
• ΚΕΛΕΣΙ2ΟΥ Α, 12 Μελετήματα Προσωκρατικής Φιλοσοφίας, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1994
• ΜΠΑΚΑΟΥΚΑΣ Μ, Η σημασία της Προσωκρατικής φιλοσοφίας για μας σήμερα, περ. Χημικά Χρονικά τ. 12
• ΜΠΑΚΑΟΥΚΑΣ Μ, Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, εκδ. Μπαρτζουλάνος, Αθήνα
• ΗERMANN A. Σκέψου σαν Θεός, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2008
• VEGETTI, Προσωκρατικών Οράματα, εφ. ‘Το Βήμα της Κυριακής’2002
• ΒΑΜΒΑΚΑΣ Κ, Οι θεμελιωτές της 2υτικής σκέψης, εκδ. ΠΕΚ, Ηράκλειο 2001
• ΒΕΪΚΟΣ Θ, Οι Προσωκρατικοί, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998
• ΚΕΛΕΣΙ2ΟΥ Α, Μελετήματα Προσωκρατικής Ηθικής, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1994
• ΚΕΛΕΣΙ2ΟΥ Α, 12 Μελετήματα Προσωκρατικής Φιλοσοφίας, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1994
• ΜΠΑΚΑΟΥΚΑΣ Μ, Η σημασία της Προσωκρατικής φιλοσοφίας για μας σήμερα, περ. Χημικά Χρονικά τ. 12
• ΜΠΑΚΑΟΥΚΑΣ Μ, Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, εκδ. Μπαρτζουλάνος, Αθήνα
• ΗERMANN A. Σκέψου σαν Θεός, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2008
• VEGETTI, Προσωκρατικών Οράματα, εφ. ‘Το Βήμα της Κυριακής’2002
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου